ترجمه از سعید محمودکلایه
متن زیر برگرفته از گزارشی به همین نام است (Flooding and Historiv Building) که در سال‌های 2010 و 2015 میلادی در بریتانیا توسط موسسه میراث انگلستان به چاپ رسیده است. سیلاب‌هایی که طی دهه گذشته در ایران رخ داد، زنگ خطری بود برای ما که لزوم تهیه اسنادی ازاین‌دست را گوشزد می‌کرد. در ادامه گزیده‌ای از برگردان فارسی سند مذکور ارائه شده است و برای مطالعه گزارش کامل می‌توانید به اینجا مراجعه فرمایید؛
آنچه مسلم است، تغییرات اقلیمی و تأثیرات اقدامات رو به رشد توسعه شهری باعث افزایش خطرات احتمالی سیلاب خواهد شد. پیش‌بینی‌ها حکایت از آن دارد که در 60 سال آینده، جمعیت در معرض خطر سیلاب از 1.5 میلیون نفر به 3.5 میلیون نفر افزایش می‌یابد. بسیاری از این خانه‌ها با خطرات ناشی از سیلاب آب‌های سطحی، زیرزمینی یا فاضلاب مواجه‌اند که پیش‌بینی آن به‌مراتب سخت‌تر از طغیان رودخانه‌ها یا سیلاب‌های ساحلی است. قدمت بسیاری از این ساختمان‌ها بیش از 100 سال است و به همین خاطر واجد اهمیت تاریخی هستند. علاوه بر آسیب‌های وارده به اموال و زیرساخت‌ها، سیلاب هزینه گزافی به لحاظ انسانی در پی دارد. مالکان در اثر وقوع سیلاب شاهد خدشه‌دار شدن مالکیت و آسیب به مایملک خود هستند و افزون بر آن، مجبورند برای چندین ماه تنش‌ها و اختلالات ناشی از تخلیه چندماهه املاک خویش را نیز متحمل شوند.
هدف گزارش؛ اگرچه اغلب ساختارهای تاریخی ذاتاً مقاوم هستند و در قیاس با سازه‌های جدید، مقاومت نسبی بهتری در برابر سیلاب دارند، اما کماکان در برابر سیلاب آسیب‌پذیر به‌حساب می‌آیند. اغلب این ساختمان‌ها در معرض خطر آسیب‌های ناشی از سیل نیستند، بلکه عمدتاً با خطر آسیب‌های ناشی از مداخلات درمانی نامناسب از سوی پیمانکاران ناآشنا به کالبد تاریخی مواجه‌اند. حفاظت از ابنیه به معنای باقی نگاه‌داشتن کالبد اصیل و پاک‌سازی یا تعمیر به سیاقی کاملاً حساس است. معمولاً امکان باقی نگاه‌داشتن اغلب ساختارهای چوبی، دیوارکوب‌های چوبی، کف‌پوش‌های چوبی و گچ‌کاری‌های تاریخی پس از سیل میسر است. در موارد زیادی شاهد آن بودیم مصالح خیسی که در نگاه نخست بسیار آسیب‌دیده به نظر می‌رسیدند، در خود محل باقی ماندند یا به شیوه‌ای مقرون‌به‌صرفه تعمیر شدند و مورد استفاده مجدد قرار گرفتند. اغلب آسیب‌ها می‌توانند در اثر روش‌های مصنوعی و سریع خشک‌سازی که به‌درستی امکان مهار و کنترل آن‌ها وجود ندارد، رخ دهند. شیوه‌های خشک‌سازی با هدف بهسازی اما نامناسب می‌توانند موجب تشدید آسیب‌های وارده به کالبد ساختمان‌های تاریخی شوند. در برخی موارد، روش‌های معمول صنعت ساختمان و بیمه برای قابل سکنی کردن مجدد ساختمان‌ها پس از وقوع سیل می‌توانند زمینه‌ساز آسیب‌های جدی به جذابیت‌های ویژه معمارانه یا تاریخی در ساختمان‌های ثبت‌شده شود. ساختمان‌های قدیمی‌تر به لحاظ توان جذب و آزادسازی رطوبت، کاملاً متفاوت از ساختمان‌های مدرن که رطوبت را بیرون از خود نگاه می‌دارند ساخته شده‌اند و به همین خاطر، مستلزم اتخاذ شیوه‌ای متفاوتی برای درمان‌های پس از وقوع سیل هستند.
انواع سیلاب
هر نوع از سیلاب خطرات، مشکلات و متغیرهای (قاعده، زمان، سرعت و عمق) خاص خود را دارد. سه نوع عمده از سیلاب وجود دارد که در ادامه به آن اشاره می‌شود.
سیلاب رودخانه‌ای؛ معمولاً بارش‌های شدید باران که سطح رودخانه‌ها را بالا می‌آورند، موجب سیلاب رودخانه‌ای می‌شوند. رودخانه‌ها بسته به ظرفیتشان و دسترسی به سیلاب‌دشت، به شیوه‌های متفاوتی بر آب‌های مازاد وارده فائق می‌آیند. سیلاب‌دشت‌ها امکان ذخیره آب مازاد را دارند و به‌این‌ترتیب، حجم آب رودخانه را کم کرده و شدت‌جریان آن را کاهش می‌دهند. ساخت‌وساز در سیلاب‌دشت‌ها باعث کاهش ظرفیت ذخیره سیل می‌شود و به شکلی مؤثر موجبات تشکیل سیلاب در پایین‌دست رودخانه را فراهم می‌آورد، زیرا این مسئله در بخش‌های قبلی به‌درستی حل نشده بود. هنگامی‌که احتمال سیلاب رودخانه‌ها پیش‌بینی می‌شود، سازمان محیط‌زیست موظف است به ساکنان و کسبه‌ای که احتمال آسیب دیدن از سیل را دارند، هشدارهای لازم را بدهد.
سیلاب ساحلی؛ سیلاب ساحلی در اثر جزر و مد شدید و امواج پدید می‌آید. جزر و مدهای شدید معمولاً در بهار و پاییز رخ می‌دهند. مصادف شدن افزایش تدریجی امواج کم‌فشار با جزر و مد شدید می‌تواند باعث شکل‌گیری امواج خروشان جزر و مدی شود. سازمان محیط‌زیست بریتانیا در خطوط ساحلی (کناره) جزر و مد را پایش می‌کند و هرگاه خطر سیلاب احساس شد، هشدارهای لازم را می‌دهد. خطرات سیلاب ساحلی می‌تواند به‌مراتب از افزایش حجم آب در رودخانه‌ها و مصب رودها به دریا، بدتر باشد. بیشترین تغییر ساحلی به‌سرعت در هنگام طوفان‌های شدید و سیل‌ها رخ می‌دهند. این احتمال می‌رود که شکاف‌هایی دائمی در سدهای ساحلی ایجاد شود و به‌این‌ترتیب، محوطه‌هایی که پشت این جزایر سدی، زبانه‌های ساحلی (نوعی سد ساحلی ماسه‌ای در اطراف کرانه‌ها) یا توده‌های ماسه‌ای قرار دارند، در معرض جزر و مد و متعاقباً فرسایش دریایی قرار گیرند.
سیلاب آب‌های زیرزمینی، آب‌های سطحی و فاضلاب؛ معمولاً این نوع از سیلاب در نتیجه باران‌های ناگهانی سیل‌آسا مخصوصاً در نواحی شهری پدید می‌آید و می‌تواند کاملاً غیرقابل‌پیش‌بینی باشد. سیستم‌های زهکشی قادر به مقابله با آب اضافی و سرریز نیستند. در نتیجه آسیب‌های بیشتری وارد خواهد آمد. هرکجا که گنداب ناپاک و آلوده به سیل تحمیل شود، جریان سیلاب توسط فاضلاب شهری آلوده می‌شود. اگر آب آلوده و سیستم زهکشی آب‌های سطحی (فاضلاب) با یکدیگر ترکیب شوند، مسئولیت آن بر عهده شرکت‌های آب خواهد بود. لجن و لای آلوده‌ای که پس از فرو نشستن جریان سیلاب باقی می‌مانند، می‌توانند خطراتی جدی برای سلامتی در پی داشته باشند. سیلاب‌های لحظه‌ای در ماه‌های تابستان که میزان بارندگی کمتر و زمین به‌مراتب خشک‌تر و سخت‌تر است، نتایج بدتری به همراه دارد. به‌این‌ترتیب آب به‌طور مستقیم روی سطح زمین جاری و به میزان بسیار کمتری جذب آن می‌شود. همچنین اگر حجم باران بسیار زیاد باشد و زمین از رطوبت اشباع شده باشد، مشکلات مشابهی پیش خواهد آمد. مناظر سخت نفوذناپذیر که به‌مرور افزایش یافته‌اند، فقط باعث وخیم‌تر شدن شرایط می‌شوند. مسیل‌هایی که به‌صورت زیرآبگذر اجرا شده‌اند، در جریان بارندگی‌های بسیار شدید موجب سیلاب می‌شوند، چراکه ظرفیت پذیرش جریان آب موجود را ندارند. چنانچه زباله یا نخاله‌ها باعث انسداد زیرآبگذرها شوند، احتمال سرریز شدن آب تشدید می‌شود.
هنگامی‌که جریان هدایت‌شده آب جاده‌ها و مسیرها به سمت زهکش بزرگراه حرکت و موجب خرابی آن شوند، احتمال وقوع سیلاب در بزرگراه‌ها وجود خواهد داشت. معمولاً در جاده‌های مناطق روستایی هدایت آب به سمت جوی‌ها و نهرهایی است که در امتداد جاده حرکت می‌کنند. سیلاب‌های کلی می‌توانند موجب انسداد زهکش و فاضلاب شوند و به‌این‌ترتیب فاضلاب شهری را از طریق کانال زهکش، توالت‌ها و ماشین‌های شستشو پس می‌زنند. با نصب شیرهای صنعتی یک‌سویه (مانع جریان برگشتی) در فاضلاب اختصاصی هر یک از املاک تا حد زیادی می‌توان این‌گونه سیلاب‌ها را مهار نمود. بخش عمده‌ای از رهنمودها و اصول تعمیر در این گزارش به آسیب‌های ناشی از آب اضافی که به دلایلی چون پراکنده‌سازی ناکافی آب باران، انفجار لوله، سرریز آب از تأسیسات آبی یا آب مورد استفاده در اطفاء حریق ایجاد می‌شوند، ارتباط دارد.
مشخص نمودن خطرات سیل
شما باید کاملاً از گستره خطرات سیل برای خانه و شغل خود آگاه باشید. آیا در محلی پرخطر هستید؟ پیش از تصمیم‌گیری در خصوص نحوه مدیریت خطر و سطح اقدامات ایمنی موردنیاز در برابر سیل، باید از این مسائل مطلع باشید. ارزیابی از خطرات باید مسائل زیر را مدنظر قرار دهد:
توپوگرافی محلی – آیا خانه در مجاورت رودخانه، مسیل یا نهر قرار دارد؟ آیا در یک سیلاب‌دشت واقع است یا با خطر سیل‌های دریایی مواجه است؟ ساختمان چقدر نسبت به تراز در معرض خطرات سیل ارتفاع دارد؟ آیا موانع دفاعی در برابر سیل وجود دارد یا در آینده ایجاد خواهد شد؟
تاریخچه سیلاب در محدوده – پیش‌ازاین چه زمانی و چند بار سیل در این محدوده به وقوع پیوسته است؟ علت آن چه بوده است؟ سطح آب ناشی از سیل تا چه سطحی بالا می‌آید؟
تعیین خطرات سیل برای یک ملک بر اساس منابع مختلف کار پیچیده‌ای است. تهیه نقشه سیل توسط سازمان محیط‌زیست شروع مناسبی برای این کار است، زیرا در این نقشه خطرات رودخانه‌ها و سیل‌های ساحلی نمایش داده می‌شود. سایر منابع ایجاد سیل نظیر فاضلاب سیلاب لحظه‌ای و سیلاب آب‌های زیرزمینی در این نقشه مشخص نخواهند شد. همچنین شاخصی از سرعت، عمق و حجم جریان سیل وجود ندارد. برای تهیه نقشه سیل، خطرات به سه سطح تقسیم شده‌اند.
شاخص – احتمال وقوع سیلاب در هر سال بیش از 1.3 درصد (1 به 75) است.
متوسط – احتمال وقوع سیلاب در هر سال 1.3 درصد (1 به 75) و کمتر از آن است، اما از نیم درصد (1 به 200) بیشتر است.
کم – احتمال وقوع سیلاب در هر سال نیم درصد (1 به 200) و کمتر است.
تهیه نقشه سیل بخشی کلیدی از مدیریت خطرات سیل محسوب می‌شود که با افزودن اطلاعات بیشتر، دقیق‌تر و جامع‌تر خواهد شد.
در زمان‌های قدیم درک صحیحی در خصوص جانمایی ساختمان‌ها به‌گونه‌ای که خطرات سیلاب برای ساختمان به حداقل برسد، وجود داشت. بسیاری از ابنیه قدیمی مجاور رودخانه‌ها و مسیل‌ها که احتمال وقوع و مواجهه با سیل در آنجا وجود داشت با مصالحی ساخته می‌شدند که توان مقابله با سیل‌های ادواری را داشتند. فشارهای ناشی از ساخت‌وسازهای جدید باعث شده است تا از اراضی مورد استفاده برای ذخیره آب‌های سیل در گذشته، برای احداث ابنیه استفاده شود. این شکل از ساخت‌وساز باعث می‌شود بعضاً برخی از املاک قدیمی به خاطر کاهش ظرفیت ذخیره و توزیع آب سیل‌ها، در معرض خطر قرار گیرند.
آمادگی در برابر سیلاب
آمادگی شامل چه مواردی می‌شود – با داشتن یک برنامه‌ریزی مناسب با حفظ حساسیت‌های لازم و اقدامات احتیاطی مقرون‌به‌صرفه، در بسیاری از موارد می‌توان بدترین آسیب‌های سیل را به حداقل رساند و بعضاً به‌طور کامل از آن پیشگیری کرد و به‌این‌ترتیب، آلام وارده پس از وقوع سیل را کاهش داد و مانع از هزینه‌های مالی تحمیلی به مردم، شرکت‌ها و دولت برای پاک‌سازی‌های پس از سیل شد. سه مرحله مرتبط با وقوع سیل وجود دارد که باید مدنظر قرار داد:
آمادگی – ارزیابی، شناخت و مدیریت خطرات
واکنش – مقابله با سیلاب هنگام وقوع آن
بهسازی – محدودسازی آسیب پس از وقوع سیلاب.
پاسداری از ابنیه در برابر سیلاب؛ به‌رغم هزینه‌های قابل‌توجهی که درزمینه مدیریت سیل صورت گرفته است، کماکان حجم وسیعی از املاک در معرض خطرات سیلاب قرار دارند. پیش‌بینی‌ها حکایت از آن دارد که محدوده قرارگیری بیش از نیمی از املاکی که با خطرات شدید سیلاب مواجه هستند به‌گونه‌ای است که اجرای موانع عظیم سیل توسط دولت قابل توجیه نیست یا اینکه امکان دریافت کمک‌های مالی در آینده را ندارند. ازاین‌رو استفاده از روش‌های صیانتی در مقیاس املاک نقش مهمی در کاهش آسیب‌های احتمالی آینده و هزینه‌های تحمیلی سیل ایفا می‌کند. پیش‌بینی می‌شود با این اقدامات می‌توان خسارات ناشی از سیل را بین 50 تا 80 درصد کاهش داد. اقدامات مربوط به حفاظت در برابر سیل به دو شکل صورت می‌گیرد:
مانع از ورود سیل یا اقدامات عایق‌کاری – این اقدامات به دنبال کاهش حجم آب ورودی به منازل و املاک هستند
مقاوم‌سازی در برابر سیل – این اقدامات به دنبال کاهش آسیب‌های ناشی از ورود سیل به منازل و املاک هستند.
راه‌های زیادی برای حفاظت از املاک و اموال در برابر ورود سیل‌ها یا کاهش اثرات آن‌ها وجود دارد. بااین‌حال کارهای حفاظتی باید با در نظر گرفتن حساسیت‌های مربوط به ساختمان‌های تاریخی صورت گیرند تا آسیبی به جذابیت‌های ویژه و انسجام ساختمان یا بقایای باستان‌شناسانه مرتبط با املاک وارد نیاید. اهداف باید به‌طور خاص روی حفاظت و احترام به ساختار و مصالح موجود متمرکز شوند. اقدامات مناسب‌سازی برای مقابله با سیلاب مخصوصاً از نوع مقاوم‌سازی باید درخور و مناسب برای هر یک از املاک در نظر گرفته شوند، به بیانی نمی‌توان همه را با یک چوب راند. روش‌های پاسداری در برابر سیل زمانی مقرون‌به‌صرفه تر می‌شوند که با اقدامات تعمیراتی مقاوم‌سازی در برابر سیل همراه شوند.
ارزیابی ایمنی در برابر سیل؛ ارزیابی ایمنی در برابر سیل همراه با سنجش خطرات سیل مشخص می‌کند که کدام خطرات و شکل صحیح پاسداری ارزش تفکر دارد.
روش‌های پیشگیری از ورود سیل و مقاوم‌سازی در برابر آن؛ روش‌های مقاوم‌سازی در برابر سیل باید با توجه به نوع خطر سیل (قاعده، مدت، سرعت، علت و منبع) در نظر گرفته شود. برای مثال، سیلاب‌های ناشی از آب‌های سطحی به‌سرعت و بدون هشدار قبلی ایجاد می‌شوند و زمان کافی برای استفاده از روش‌های موقت پیشگیری را نمی‌دهند، درحالی‌که امکان پیش‌بینی احتمال وقوع سیلاب ساحلی و رودخانه‌ای بسیار زیاد است. اگرچه برخی روش‌های ایمن‌سازی در برابر سیل نمی‌توانند بیش از چند ساعت در برابر آب مقاومت کنند، اما همین مقدار هم باعث می‌شود زمان ارزشمندی برای انتقال اقلام ارزشمند به نقاط ایمن در اختیار داشته باشیم. همچنین با این روش‌ها می‌توان نخاله‌های همراه با سیل را که خود موجب آسیب می‌شوند، از بنا دور نگاه داشت. نیروی حاصل از فشار آب را نباید دست‌کم گرفت، مخصوصاً زمانی که بخشی از املاک در محاصره سیلاب در آمده باشد یا سیل به بخش‌هایی از آن نفوذ کرده باشد. دستورالعمل کلی حاکی از آن است که نباید اجازه بازگشت آب سیلاب با ارتفاع بیش از یک متر داده شود، چراکه آسیب‌های ساختاری در پی دارد. در ساختمان‌های آجری و اسکلت چوبی، آب با عمق کمتر نیز می‌تواند باعث شکسته شدن دیوارهای بلند و باریک شود. آب ناشی از سیل از طرق زیر می‌تواند وارد ساختمان شود:
محل اتصال مصالح و بندها
ترک‌های موجود در دیوارهای خارجی
دریچه‌های هوا
اطراف درها و پنجره‌ها
آستانه‌های درها
فضای خالی پیرامون لوله‌هایی که از دیوارها یا کف عبور می‌کنند
سیستم فاضلاب (بهداشتی) در اثر بازگشت جریان از سیستم‌های زهکشی سیل‌زده
چاهک بازدید (منهول)
مدخل سرداب‌ها و زیرزمین‌ها
از سطوح زیر کف یا زیر پی.
از متداول‌ترین روش‌های مقابله با سیل در مقیاس خود ملک و ساختمان می‌توان به محافظ‌های منافذ و مداخل مانند محافظ در و درپوش آجرهای سوراخ‌دار مخصوص تهویه اشاره داشت که برای سیلاب‌های کوتاه‌مدت مناسب هستند و برای سیلاب‌های طولانی‌تر، استفاده از سیستم دیوارک‌های محافظ (skirt systems) که کل بنا را به شکل مؤثری عایق می‌کند، اشاره داشت. این ادوات فقط می‌توانند آب حاصل از سیلاب را به مدت 20 الی 60 دقیقه از ساختمان دور نگاه دارند و مانند یک خلیج عمل می‌کنند. استفاده از موادی که پوسته غیرقابل نفوذ ایجاد می‌کنند، برای مصالح سنتی که نیازمند تنفس هستند مضر هستند و باید نسبت به استفاده از آن‌ها اجتناب نمود.
تعمیر و نگهداری و مستندنگاری؛ تعمیر و نگهداری مناسب بخش مهمی از مقاوم‌سازی ابنیه قدیمی در برابر سیل محسوب می‌شود. سیلاب‌های موضعی می‌توانند در اثر انسداد زهکش‌های کوچک، چشمه‌ها و نهرها ایجاد شود. اقدامات اساسی تعمیر و نگهداری نظیر اصلاح بندکشی‌ها و پر کردن فضاهای خالی پیرامون لوله‌هایی که وارد دیوار خارجی می‌شوند، همگی مفید هستند. بررسی شود که زهکش‌ها آسیب ندیده باشند و به‌خوبی کار کنند. مطمئن شوید که سطح آب‌های زیرزمینی به حد کافی پایین باشد، بدان معنا که حداقل 15 سانتی‌متر پایین‌تر از کف تمام‌شده داخلی یا زیر لایه ضد رطوبت در دیوارهای محاط یا کف. سطوح سخت و وسیع باعث تشدید حرکت رواناب می‌شوند و جذب آن توسط زمین را کاهش می‌دهند، ازاین‌رو استفاده از آن توصیه نمی‌شود. تهیه یک گزارش مستندنگاری تصویری کامل از داخل و خارج ساختمان، منبع ارزشمندی برای مواقعی خواهد بود که به انجام تعمیرات نیاز باشد، خواه علت این آسیب‌ها سیل و خواه دیگر عوامل باشد.
موانع موقت در برابر سیل؛ موانع موقت را می‌توان پیرامون ساختمان یا متصل به خود آن نصب نمود. موانع متصل‌به‌هم با استفاده از وزن سیلاب که در پشت مانع متوقف می‌شود، از رسیدن آب به ساختمان ممانعت به عمل می‌آورد. موانع متصل به درها و بازشوهای خارجی باعث افزایش آستانه مقاومت ساختمان در برابر رطوبت صعودی می‌شود. کیسه‌های ماسه به‌عنوان ابزار محافظت در برابر سیلاب‌های کوچک، خیلی کم اما بسیار مؤثر عمل می‌کنند. چیدمان آن‌ها باید با دقت کامل صورت گیرد تا هم درزها کاهش یابند و هم کیسه‌های فوقانی به‌راحتی روی لایه‌های زیرین قرار گیرند. اگر ارتفاع دیوارهایی که با این کیسه‌ها ساخته می‌شوند بیش از دو کیسه شن و ماسه باشد، آنگاه باید لایه پایینی با دو کیسه چیده شود و سپس لایه فوقانی آن نیز با دو کیسه چیده شده و نهایتاً لایه آخر، یک کیسه از شن و ماسه باشد. از معایب این موانع این است که بسیار سنگین هستند و به‌محض خیس شدن، مستعد پذیرش آلودگی‌ها می‌شوند.
موانع دائمی؛ می‌توان با بهره‌گیری از موانع دائمی نظیر دیوار حائل، دیوارها، دروازه‌ها و زهکش‌های مازاد جوی‌ها در محیط اطراف ساختمان‌ها مانع از ورود هرگونه آب به داخل آن شد. در صورت وجود بقایای باستان‌شناسی یا عناصر حائز اهمیت در محوطه، باید دقت بیشتری در انجام کار به خرج داد. ازجمله راهکارهای دائمی برای محیط خود ساختمان می‌توان به نصب آستانه‌های مرتفع در محل ورودی در یا نصب مخازن موضعی در تراز طبقات پایین‌تر اشاره داشت. مخازن موضعی باید با احتیاط کامل طراحی و اجرا شوند، زیرا ورود آب آن‌ها به ساختمان فرایند خشک‌سازی را با مشکلات بیشتری همراه می‌کند. برای حفاظت دائمی می‌توان اقداماتی در خصوص دیوار پیرامونی یا حصار یا منظر اطراف ساختمان انجام داد که ازجمله آن‌ها باید به ایجاد دیوار حائل یا کانال‌های بیشتر زهکش اشاره داشت. برای ضدآب کردن درها و پنجره‌ها، هرگونه فضای خالی و حفره در اطراف آن‌ها را باید مسدود نمود. هرگونه الحاق و تغییر در ساختمان، باید با در نظر داشتن مقاومت در برابر سیل صورت گیرد.
روش‌های مقاوم‌سازی در برابر سیل؛ در خصوص املاکی که مداوم در معرض خطر سیلاب هستند، بهتر است تا آسیب‌های بالقوه و هزینه‌هایی که در پی دارند را محدود نمود و زمانی که ساختمان بدون سکنه می‌ماند را به حداقل رساند. با انجام اصلاحاتی در خصوص تأسیسات، اثاثیه و ادوات داخلی می‌توان آسیب‌ها را به حداقل رساند و ساختمان را در کمترین زمان ممکن برای اقامت مجدد مهیا ساخت. مسائل زیر باید مدنظر قرار گیرند:
- تأسیسات به‌شدت در برابر سیل آسیب‌پذیر هستند، ازاین‌رو مقرون‌به‌صرفه تر آن است که این تأسیسات (تأسیسات الکتریکی، دیگ‌های بخار و کنتورها) در تراز طبقات مرتفع‌تر قرار گیرند.
- در زیرزمین‌ها و اتاق‌های طبقات پایین که با خطر سیل مواجه هستند، بهتر آن است سیم‌کشی جدید، جعبه‌فیوز و گرماسازها در ارتفاع بلندتر نصب شوند. مطمئن شوید که کابل‌های برق و سیم‌های عبوری از مسیر ترانک (trunk) از سقف پایین آمده باشند و از کف به سمت بالا حرکت نکرده باشند.
- در ساختمان‌های واجد زیرزمین و سرداب که با خطر جدی سیلاب مواجه هستند، یک چاهک فاضلاب با یک شناور که از منبع تغذیه اضطراری تأمین نیرو می‌کند، کمک شایانی به تخلیه آب بلافاصله پس از سیلاب خواهد کرد. در صورت امکان شرایط تهویه کامل برای زیرزمین و سرداب را فراهم نمایید.
- در لوله‌کشی‌ها یک شیرفلکه برای جریان برگشتی در نظر بگیرید تا از ورود فاضلاب شهری به ساختمان از طریق زهکش و شبکه فاضلاب ممانعت به عمل آید.
- تعویض کف‌پوش‌های چوبی با کف‌سازی بتنی ضرورتی ندارد. الوارهای چوبی کف‌پوش در برابر سیلاب دوام می‌آورند و در نقاطی که امکان جذب آب به زمین فراهم باشد، به‌جای حفظ رطوبت به خشک شدن کمک می‌کنند که البته این مسئله در مورد کف‌پوش بتنی صدق نمی‌کند. اگر این کف‌پوش‌ها در اثر سیل به شکل غیرقابل تعمیری آسیب‌دیده باشند، می‌توان آن را با الوارهای نو جایگزین کرد یا اینکه از بتن آهکی برای کف‌پوش استفاده کرد که تخلخل و نفوذپذیری به‌مراتب بیشتری نسبت به بتن دارد.
- دیوارهایی که با اندود آهکی پوشانده شده‌اند باید حفظ شوند، زیرا این اندود مقاومت بهتری نسبت به اندودهای گچی یا تخته گچی دارد. در خصوص تعویض اندود گچ با اندود آهکی نهایت توجه را به خرج دهید.
- آهک قابلیت گندزدایی ملایم به‌خودی‌خود را دارد
- درهای چوبی یکپارچه نسبت به درهای چوبی مجوف جدید، مقاومت بهتری در برابر آب دارد.
- کمدها و درهای آشپزخانه که با MDF یا مغزی فیبر ساخته شده‌اند، در برابر اندکی آب‌گرفتگی به‌سرعت آسیب می‌بینند.
- کف‌پوش‌های کاشی به‌راحتی پاک‌سازی و شسته می‌شوند
- برای حفظ ایمنی متعلقات شخصی حائز اهمیت، آن‌ها را از نقاطی که پتانسیل سیل‌زدگی را دارند دور سازید.
دریافت مجوز برای مقاوم‌سازی در برابر سیل و روش‌های ایجاد موانع؛ اقدامات تعمیر و نگهداری که روی جنبه‌های خاص معمارانه و جذابیت‌های تاریخی اثر تأثیری نداشته باشد، معمولاً نیازی به مجوز قانونی ندارد. برخی اقدامات مربوط به ایمنی در برابر سیل ممکن است به مجوزهای ادارات میراث فرهنگی در خصوص بناهای ثبتی نیاز داشته باشد.
برنامه‌ریزی اضطراری
طرح‌های اضطراری وقوع سیل
- جریان گاز، برق و آب قطع شود – مطمئن باشید که از نحوه خاموش کردن این شبکه‌ها مطلع هستید.
- دفتر تلفن: شماره بستگان، شرکت‌های بیمه، مسئولان محلی، مشاوران و متخصصان حرفه‌ای، بنایان و مجریان ساختمانی، متخصصان بازسازی
- اقلام بی‌بدیل ارزشمند را به جای امن منتقل کنید
- جعبه اقلام ضروری حین سیل (در دسترس باشد)
- برنامه زیری برای انتقال به محلی که اعضای خانواده و حیوانات خانگی در صورت لزوم تخلیه منزل بدان جا منتقل شوند- بررسی شود که هزینه این جابه‌جایی تحت پوشش بیمه است یا خیر؟
- مستندنگاری تصویری از املاک و متعلقات خاص آن.
بسته ملزومات اضطراری سیل
- چراغ‌قوه و باطری‌های یدکی
- رادیوی باطری خور قابل‌حمل با باطری‌های یدکی
- جعبه کمک‌های اولی
- داروهای ضروری
- لوازم بهداشتی ضروری و ژل آنتی باکتریال
- دوربین برای عکاسی از آسیب‌ها
- پول نقد و کارت‌های اعتباری
- لباس‌های گرم و ضدآب و چکمه‌های حرکت در آب
- تلفن همراه و شارژر
- اسناد بیمه‌نامه
- اجاق‌گاز سفری
- مخزن نگهداری غذا و آب گرم
- قرص‌های تصفیه آب
- لباس گرم و پتو
- مدارک شناسایی – گذرنامه / گواهینامه رانندگی
مواجهه با سیل
پس از پیش‌بینی سیل چه باید کرد؟
- پیام‌های هشدار سازمان محیط‌زیست در خصوص سیل را بررسی کنید: ساعت سیل/ هشدار سیل/ هشدار سیل شدید/ همه به‌طور کامل و واضح
- اقلام ضروری را جمع‌آوری کنید
- بسته ملزومات اضطراری سیل را جمع‌آوری کنید و برنامه شرایط اضطراری را نزدیک خود داشته باشید
- اجاق‌گاز سفری و فندک را برای تهیه نوشیدنی گرم آماده داشته باشید
- تجهیزات موقت مقابله باسیل نظیر حفاظ‌ها، درپوش آجرهای سوراخ‌دار مخصوص تهویه و محافظ درها را در محل خود قرار دهید
- اقلام ارزشمند را به مکان امن یا طبقات بالا منتقل کنید
- اقلام بیرونی ارزشمند را به زمین‌های مرتفع‌تر منتقل کنید
هنگام ورود سیل به ساختمان چه باید کرد
- اگر سیلاب در حال ورود به منزل بود، در شرایط مطمئن شیر اصلی گاز، آب و منبع برق را قطع کنید
- اگر پاهایتان داخل آب ناشی از سیلاب است، به منبع برق دست نزنید
- سیلاب می‌تواند به‌سرعت ارتفاع یابد؛ خونسردی خود را حفظ کنید و به اطرافیانتان دلگرمی دهید و در صورت احساس خطر، با شماره‌های مربوطه تماس بگیرید
- جریان سیلاب خطرناک است؛ سالمندان و کودکان را از آن دور نگاه دارید
- در صورت تماس دست با آب سیلاب، سریعاً دست خود را شستشو دهید. ممکن است آلودگی‌ها به سیلاب راه یافته باشند
- اگر ارتفاع سیلاب بیش از 1 متر باشد، برای کاهش خطرات آسیب ساختاری، اجازه دهید آب به ساختمان وارد شود
- به توصیه‌های نهادهای خدمات اورژانسی گوش کنید و هرگاه دستور به تخلیه املاک دادند، سریعاً این کار را انجام دهید
بازگشت به ساختمان
- آیا شرایط امن شده است؟ ممکن است خطرات پنهان و سطوح لغزنده زیر سطح سیلاب از دید مخفی باشند
- پیش از ایستادن درون آب سیلاب مطمئن شوید که جریان اصلی برق قطع شده باشد
- با توجه به احتمال آلوده بودن آب سیلاب، از ابزاری چون ماسک صورت و روپوش و دستکش ضدآب استفاده کنید. تا حد ممکن از محدوده‌های آسیب‌دیده دور بمانید
- هرگونه لوازم برقی را از برق بکشید
- مستندنگاری تصویری (عکس و فیلم) از آسیب‌های ناشی از سیل
- تهیه فهرستی از اقلام/محدوده‌های آسیب‌دیده و نوشتن نکات ضروری، برای دریافت خسارت از ادارات بیمه بسیار مفید است- یک نسخه پشتیبان از مستندات خود تهیه کنید و نزد خود نگه دارید
- برای کاهش رطوبت، پنجره‌ها را باز کنید.
پس از سیل؛ به حداقل رساندن آسیب‌های سیل در ساختمان‌های قدیمی
اصول کلی – ورود سیلاب به ساختمان بی‌شک موجب بروز برخی آسیب‌ها می‌شود که نیازمند پاک‌سازی، خشک‌سازی و تعمیرات است. بااین‌حال دامنه و میزان آسیب به عوامل زیر بستگی دارد:
- عمق آب و شدت‌جریان آن
- مدت‌زمان طول کشیدن آن
- مدت‌زمان باقی ماندن آب در ساختمان
- نوع مصالح مصرفی در ساختمان
- میزان آلاینده‌هایی که در سیلاب بوده‌اند
- مدت‌زمان موردنیاز برای آغاز فرایند خشک‌سازی.
سیلاب‌های کم‌عمق (سطح آب پایین‌تر از تراز همکف) در اکثر مواقع آسیب جدی در پی ندارد، اما احتمال نفوذ آب به سرداب و زیرزمین و زیر ساختمان وجود دارد. هنگامی که سطح سیلاب از تراز همکف بالاتر باشد و با اندودهای داخلی، پریزهای برق، تجهیزات آشپزخانه، فرش، مبلمان و وسایل شخصی تماس یابد، هزینه خسارت افزایش خواهد یافت. افزایش عمق سیل به یک متر بالاتر از طبقه همکف می‌تواند موجب آسیب‌های ساختاری برای ساختمان شود و نباید مانع حرکت آن شد، مخصوصاً اگر شرایط تعمیراتی ساختمان نامناسب باشد، اگرچه کم پیش می‌آید که انسجام ساختاری ابنیه تاریخی قابل‌اغماض باشد.
آسیب‌های حاصل از سیلاب به دو گروه آسیب‌های اولیه و آسیب‌های ثانویه تقسیم می‌شوند. آسیب اولیه مانند انبساط، انقباض، لک‌شدگی و امثال آن است که کاملاً مشهود هستند. آسیب‌های ثانویه تأثیرات متعاقب سیلاب هستند که می‌توان به جابه‌جایی رطوبت به محدوده‌هایی که از ورود اولیه رطوبت مصون مانده‌اند، اشاره داشت. افزایش بخارآب در ساختمان می‌تواند باعث رشد کپک‌ها شود، مگر اینکه با تهویه یا رطوبت‌زدایی مانع از آن شویم. مصالح نم بین (هایگروسکوپیک) که رطوبت را جذب می‌کنند به رشد کپک کمک خواهند کرد، زیرا مقادیر زیادی رطوبت را در سطح خود حفظ می‌کنند. همچنین اگر دمای سطحی مصالح با قابلیت جذب کمتر آب به حدی کاهش یابد که رطوبت را تا حد زیادی به بالا منتقل کنند، این پدیده امکان وقوع خواهد داشت. اگر تولید بخار بیش از میزان حذف آن باشد، افزایش دما نیز خطرناک است. پیشگیری از آسیب‌های ثانویه را با اصطلاح «کاهش» می‌شناسند. آسیب‌های ناشی از آب به سه دسته تقسیم می‌شوند:
پاک – ناشی از نشت لوله آب
خاکستری – نشت از شبکه داخلی آب‌کشی همراه با مقدار آب هدررفته از تجهیزاتی چون ماشین لباسشویی
سیاه – آب حاصل از منابع خارجی که بسته به سرمنشأ آن می‌تواند حاوی درجاتی از آلودگی باشد.
انتظار برای فروکش کردن آب؛ در اغلب ساختمان‌های قدیمی، زیرزمین‌ها فضاهای پرخطری هستند که غالباً با آب پر می‌شوند. پیش‌ازاینکه برای تخلیه آب زیرزمین با پمپ تصمیم بگیرید، یک ارزیابی موشکافانه از شرایط زهکش‌های موضعی در اطراف ملک و پیرامون ساختمان به عمل آورید. اگر سطح آب در اطراف ملک بالا باشد، احتمال دارد پمپاژ آب باعث افزایش فشار خارجی روی دیوارهای پی شود و متعاقباً سازه‌هایی که دیوار شکننده و نازک دارند، دستخوش فروپاشی به سمت داخل خواهند شد. پمپاژ پیش از فروکش کردن سیلاب کاری عبث است: تا زمانی که سطح آب‌های زیرزمینی بالاتر از تراز زیرزمین است، آب از طریق دیوارهای زیرزمین برای ایجاد تعادل به داخل نفوذ خواهد کرد.
خشک‌سازی اولیه، پاک‌سازی و ضدعفونی سازی
بررسی ایمنی؛ پیش از آغاز به پاک‌سازی و ضدعفونی سازی، باید یک ارزیابی از خطرات مربوط به ایمنی و سلامت صورت گیرد.
پاک‌سازی و ضدعفونی سازی؛ پیش از انجام پاک‌سازی و ضدعفونی سازی، باید اقلام و اثاثیه‌ای که تعمیر آن‌ها جنبه اقتصادی ندارد، به‌صورت انتخابی حذف شوند. اگر بخش‌های غیرضروری بنا لخت و لایه‌برداری شوند، در این مرحله شاهد آسیب‌های جدی به ابنیه تاریخی و بعضاً تخریب عناصر معمارانه در بنا خواهیم بود.
پیش از پاک‌سازی با آب، مطمئن شوید که همه تجهیزات برقی خاموش هستند. از آب پرفشار برای شستشو استفاده نکنید، زیرا علاوه بر آسیب‌های احتمالی به مصالح تاریخی، نوعی مه معلق حاوی ریزاندامگان (میکروارگانیسم) مضر ایجاد می‌کند. استفاده از آب پاک کم‌فشار توسط کاربرانی که لباس محافظ مخصوص بر تن دارند، به‌مراتب ایمن‌تر است. هنگام شستشوی وسایل تزئینی و عناصر لق شده یا آسیب‌دیده، نهایت دقت را به خرج دهید که دچار شکستگی نشوند. به‌محض فروکش کردن سیلاب، باید با استفاده از آب سالم نسبت به زدودن گل و لای، کثیفی‌ها و ذرات به جای مانده از سیل اقدام شود. تا خشک شدن بقایای سیل صبر نکنید؛ حذف گل مرطوب ایمن‌تر و راحت‌تر صورت می‌گیرد. پریزهای برق، لوله عبور سیم و شیار دیوار را باز کنید و کاملاً شستشو دهید. پیش از بستن مجدد این بخش‌ها، منتظر شوید کاملاً خشک شوند. همه مسیرهای عبور تأسیسات و همچنین زهکش‌ها، مجاری و دریچه‌های بازدید را به‌طور کامل پاک‌سازی کنید.
ارزیابی و مستندنگاری آسیب‌ها – ارزیابی پس از سیل؛ پس از گندزدایی و پاک‌سازی و برخی خشک‌سازی‌های اولیه در بنا، زمان یک ارزیابی تفصیلی از آسیب‌ها و اقدامات تعمیری موردنیاز فرا می‌رسد. ابتدا یک بررسی به لحاظ شرایط ایمنی و سلامت انجام دهید و مشخص کنید که آیا امکان ارزیابی ساختمان بدون خطرات احتمالی وجود دارد یا خیر. در این مرحله برای مستندنگاری، می‌توان عکس‌های بیشتری از مناطقی که قبلاً زیر سیلاب بودند تهیه نمود. در این ارزیابی باید همه جوانب ساختمان که احتمال آسیب دیدن از سیلاب را دارند مورد بررسی قرار داد، اعم از آسیب‌های بالقوه ساختاری یا ناشی از نشست تا آسیب‌های سطحی مصالح در داخل و خارج ساختمان. میزان رطوبت موجود در عناصر مختلف ساختمان نیز باید بررسی شود.
مسائل سازه‌ای؛ معمولاً سیلاب به ناپایداری خطرناک سازه‌ای منجر نمی‌شود، مگر اینکه خاک زمین اطراف پی به جد توسط سیلاب شسته شده باشد یا اینکه طوفان‌های سهمگین دریایی یا جریان شدید سیلاب آسیب جدی به ساختمان وارد کرده باشند. معمولاً در مناطقی نظیر سینه‌کش کوه‌ها و تپه‌ها که با جریان‌های سریع سیلاب مواجه‌اند و امکان رانش زمین وجود دارد، احتمال وقوع آسیب به‌مراتب بیشتر است؛ همچنین در نواحی نزدیک به دریا با شکسته شدن دیوارهای موج‌شکن، این خطر تشدید می‌شود. علائم آسیب ساختاری شامل شکم‌دادگی یا بیرون زدن قسمت‌هایی از ساختار مصالح می‌شود که به‌واسطه اثرات شدید، فشار بیش‌ازحد یا پی‌های آسیب‌دیده علی‌الخصوص در گوشه‌های ساختمان، پدید می‌آیند. ترک‌های بزرگ‌تر از 6 میلی‌متر بالای درها و پنجره‌ها و در انتهای نما، هرگونه سرسفت شدن جرزها و دیوارها، کج شدن و فرونشست سازه‌ای که پیش‌ازاین آشکار نبوده است یا پیش از وقوع سیل وجود نداشته‌اند، نیازمند بررسی‌های بسیار ویژه هستند. سیل‌ها می‌توانند از ضعف‌های ساختاری موجود نظیر الوارهای پوسیده خارج از دید، نهایت سوءاستفاده را ببرند.
راه‌اندازی مجدد تأسیسات؛ پیش از وصل کردن شریان گاز و برق، از شرکت‌های مربوطه مشورت بگیرید. برای پیشگیری از ایجاد اتصال کوتاه جریان برق در اثر رطوبت یا آلودگی‌های به جای مانده از سیل، پیش از وصل برق باید سیستم‌های برقی باز شوند، پاک‌سازی شوند و بسته به مشکل، خشک‌سازی یا تعویض شوند. سیستم‌ها باید پیش از راه‌اندازی توسط یک برق‌کار مجرب و ذیصلاح بررسی شوند و به تأیید وی برسند. در نواحی ساحلی این خطر وجود دارد که نمک آب دریا باعث پوساندن اتصالات فلزی و همچنین لوله‌های فلزی برق و جعبه کلیدها شوند.
زهکش‌ها و فاضلاب‌ها؛ پس از سیل ممکن است سیستم‌های زهکش و دفع آب آلوده و پسماند توسط گل‌ولای مسدود شوند. تا پیش از رفع مسدودی شبکه اصلی زهکش توسط مقامات محلی، باید تأثیر باران‌های مداوم و زهکش آب‌های زائد ساختمان به‌دقت پایش و مدیریت شود تا دچار سیلاب دیگری نشویم.
نجات اقلام کنده‌شده و آسیب‌دیده؛ مصالح را دور نریزید و تا حد امکان حفظ کنید (حتی اقلامی که به‌شدت آسیب‌دیده‌اند). پاک‌سازی و خشک‌سازی مداوم همراه با حفاظت و تعمیرات می‌تواند باعث نجات آن‌ها شود. در غیر این صورت می‌توان از آن‌ها به‌عنوان الگوی ساخت مجدد وسایل و متعلقات ساختمانی جدید استفاده کرد.
امنیت؛ ممکن است برای دور نگاه‌داشتن افرادی که نباید در بنا حضور داشته باشند، مجبور به انجام اقدامات امنیتی باشیم. باز کردن در و پنجره‌ها برای خشک‌کردن ساختمان فرصتی را برای ورود غیرمجاز دزدان فراهم می‌کند، مخصوصاً زمانی که افراد زیادی در حال تردد هستند.
خشک‌سازی
پس از تکمیل عملیات گندزدایی و پاک‌سازی می‌توان برنامه خشک‌سازی را آغاز نمود. برای خشک‌سازی سریع ساختمان‌های قدیمی نباید تأسیسات گرمایش مرکزی را تا حد نهایی روشن کرد، زیرا این امر آسیب‌های زیادی در پی دارد. دمای بیش از 18 درجه می تاوند زمینه‌ساز رشد کپک‌ها شود. در مقابل کاهش دما به زیر 4 درجه سانتی‌گراد باعث ایجاد بلورهای یخ در مصالحی که رطوبت را جذب کرده‌اند می‌شود و متعاقباً با خطر تورق و کنده شدن لایه‌های رویی مواجه خواهیم بود. خشک‌سازی سریع می‌تواند نتیجه سطحی و موقت در پی داشته باشد، زیرا سطوح به‌سرعت خشک می‌شوند اما دل کار در دیوارهای حجیم کماکان خیس باقی می‌مانند. این مسئله باعث آسیب‌های ثانویه‌ای می‌شود که معمولاً پس از اتمام کارهای تعمیراتی خود را نشان می‌دهند.
بازرسی‌ها و گمانه‌ها؛ ممکن است برای بررسی منبع رطوبت، شرایط کالبدی و آزادسازی رطوبت حبس شده در مصالح، الوار، حفره‌های زیر کف‌پوش یا پشت دیوارکوب‌های چوبی یا پشت اندودهای تزئینی، مجبور به گشودن و ایجاد گمانه در کالبد ساختمان شویم. گمانه‌ها نباید سرآغاز و مجوزی برای لایه‌برداری کل اندود داخلی شود، زیرا در بناهای ثبت‌شده آغاز چنین اقداماتی مستلزم دریافت مجوزهای لازم است. در برخی موارد با شیوه‌های غیرمخرب و روش‌های ایجاد روزن و به همین ترتیب استفاده از دوربین‌های مادون‌قرمز، بوراسکوپ و رطوبت‌سنج، می‌توان شرایط عمق دیوار را بدون لایه‌برداری و گمانه‌زنی‌های غیرضروری به انجام رساند. پیش از گمانه‌زنی و برداشتن هر بخش از سازه، باید با ترسیم، عکس یا ویدئو مستندنگاری بصری صورت گیرد.
برنامه‌ریزی برای خشک‌سازی؛ تأثیر حداکثری خشک‌سازی و به حداقل رساندن از دست رفتن کالبد تاریخی و اندودها مستلزم برنامه‌ریزی مناسب برای خشک‌سازی است. هدف باید ایجاد یک سیستم متعادل خشک‌سازی باشد، یعنی میزان تبخیر برابر با میزان حذف بخارآب با تهویه یا رطوبت‌زدایی باشد. خشک‌سازی نامتعادل (مثلاً استفاده از پنکه برای تسریع تبخیر و درعین‌حال حذف بخارآب به میزان ناکافی) با دو مشکل روبرو است:
- میزان خشک شدن از فرایند افزایش رطوبت نسبی کندتر می‌شود
- بخارآب غلیظ‌تر از نقطه‌ای که خشک‌سازی آغاز شده است به سایر اتاق‌هایی که غلظت بخار کمتری دارند، جابه‌جا می‌شود. این فرایند با آسیب‌های رطوبتی نظیر رشد کپک در اتاق‌هایی که پیش‌ازاین آسیب ندیده بودند همراه می‌شود.
هجوم برای اقدامات درمانی پیش از خشک شدن کامل ساختمان به معنای انجام مجدد این کارها در آینده است، دو برابر شدن خرابی‌ها و هزینه‌ها. این مسئله مخصوصاً در مورد کارهای تزئیناتی صدق می‌یابد.
تهویه طبیعی؛ فرایند خشک‌کردن را با تهویه طبیعی آغاز کنید. برای کمک به تهویه ساختمان ممکن است به شماری از روش‌های زیر یا همه آن‌ها نیاز باشد. حتی با وجود آب در تراز پایین، امکان آغاز خشک‌کردن سایر بخش‌های ساختمان ممکن است. بااین‌حال بهتر است گل‌ولای در مراحل اولیه شسته شوند و از کف‌ها جمع‌آوری شوند، زیرا این‌گونه از خطر بالقوه استنشاق گردوغبار پس از خشک شن جلوگیری می‌شود.
- گل‌ولای پای دیوارهای خارجی را تا حداقل 15 سانتی‌متر پایین‌تر از سطح کف‌های داخلی بردارید و سپس خاک طبیعی اطراف ساختمان را تا سطح اصلی دوباره در محل کنده شده بریزید.
- همه درها (اعم از در قفسه‌ها)، پنجره‌ها و نورگیرهای سقفی را باز کنید تا گردش هوا به حداکثر ممکن برسد. ممکن است برای حفظ شکل صحیح آن‌ها، به چهارچوب‌های موقت نیاز باشد.
- فرش‌ها و زیراندازها، وینیل، لینولئوم و دیگر پوشش‌های نفوذناپذیر کف را جمع‌آوری کنید. همچنین هرگونه پوشش چوبی نظیر ورق‌های سخت چوب یا (MDF) که ممکن است رطوبت را تا حد زیادی جذب کنند و اهمیت تاریخی ندارند، جمع‌آوری کنید.
- مبلمان و تابلوها را از دیوار دور کنید تا مانع خشک شدن نشوند.
- معمولاً در قسمت‌هایی از خانه‌های تاریخی که امکان گردش هوا وجود ندارد، حفره‌هایی پنهان تعبیه شده‌اند. فضاهای پشت دیوارکوب‌ها، کرکره‌های چوبی و آستر درها و پنجره‌ها که معمولاً دقت کمتری در ساختشان به خرج رفته است را پس از آشکارسازی به‌دقت بررسی کنید. زیر راه‌پله‌ها و داخل گنجه‌ها را بررسی کنید و برای اطمینان از جریان یافتن هوای آزاد، آن‌ها را باز نگاه دارید. برای عدم آسیب‌رسانی به اتصالات چوبی تاریخی از یک نجار زبردست کمک بگیرید.
روش‌های کمک به خشک‌سازی؛ ممکن است تهویه طبیعی به‌تنهایی برای شرایط خشک‌سازی متعادل کفایت نکند و استفاده از روش‌های کمکی خشک‌سازی نظیر به‌کارگیری پنکه‌ها ضرورت یابد. ممکن است شرایط به‌گونه‌ای باشد که خشک شدن طبیعی به‌کندی صورت گیرد و در این شرایط احتمال رشد کپک‌ها و پوسیدگی چوب زیاد می‌شود. تسریع خشک شدن مستلزم صرف زمان بیشتری برای مدیریت فرایند و اجتناب از آسیب‌رسانی بیشتر است.
تهویه مکانیکی – استفاده از پنکه؛ جابه‌جایی مهارشده هوا با پنکه می‌تواند به تسریع فرایند خشک‌سازی طبیعی کمک کند. چهار برابر شدن سرعت حرکت هوا روی سطوح میزان تبخیر را دو برابر می‌کند. در فرایند تسریع خشک‌سازی با استفاده فن‌ها می‌توان روی نقاط استراتژیک محدوده‌های مرطوب متمرکز شد: برای مثال، اگر کف‌ها با مسئله رطوبت مواجه باشند، با نصب یک چادر پلی‌اتیلنی روی این نواحی می‌توان تمرکز کار را بر خشک‌سازی این قسمت‌ها نهاد.
گرمایش محیطی؛ در مرحله نهایی خشک‌سازی می‌توان از گرمایش محیطی آهسته (ترجیحاً بین 18 تا 20 درجه سانتی‌گراد) استفاده نمود. دمای پایین باعث می‌شود هوا قادر به حفظ مقادیر زیاد رطوبت نباشد و به همین خاطر، مقدار کمی گرمایش محیطی (تحت کنترل دستگاه تنظیم رطوبت) در این مرحله مفید خواهد بود. این کار مستلزم افزایش تهویه تا حد زیادی است. استفاده از گرم‌کننده‌ها بدون تهویه مناسب باعث افزایش رطوبت مطلق می‌شود و به‌نوعی سایر فضاهایی که پیش‌ازاین متأثر از شرایط رطوبت نبودند را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد.
رطوبت‌زدایی؛ بهتر است از رطوبت‌زدایی شدید در بناهای تاریخی اجتناب شود. ممکن است سطح دیوارها خشک به نظر آیند اما رطوبت لایه‌های درونی دیوار در مدت کوتاهی به سطح خواهد رسید. رطوبت‌زدایی که باعث تسریع خشک شدن اندودهای آهکی می‌شود، منجر به ترک خوردن و فرسایش آن خواهد شد. هر دو گونه رطوبت‌زدای مبرد و خشک‌کن قابل‌کنترل با دستگاه تنظیم رطوبت هستند. استفاده صحیح از این مهارها امکان شرایط خشک شدن ملایم را تأمین می‌کند. رطوبت‌زداهای خشک‌کن مؤثرتر و کارآمدتر هستند. آن‌ها از رطوبت‌زداهای مبرد کوچک‌تر و کم صداتر هستند و می‌توان به‌وسیله آن‌ها هوای خشک‌تر را به حفره‌ها با شلنگ فرستاد
پایش فرایند خشک‌سازی؛ پایش و بررسی فرایند خشک‌سازی اهمیت زیادی دارد و به‌طور منظم اندازه رطوبت باید قرائت شود. رطوبت نسبی و دما باید در داخل و خارج ساختمان پایش و ثبت شود تا میزان تبخیر و سرعت حذف رطوبت تعیین و ارزیابی شود. قرائت‌های اولیه از پایش فرایند خشک‌سازی باید در اسرع وقت انجام شود. این کار باعث تدقیق نتایج میزان خشک شدن می‌شود (معیار سنجش به دست می‌آید). مؤلفه‌های کلیدی برای پایش و کنترل فرایند خشک‌سازی عبارت‌اند از:
- جابه‌جایی هوا – برای مثال تهویه هوا برای زایل کردن هوای مرطوب باید به حد کافی باشد
- دمای هوا باید کاملاً زیر 20 درجه سانتی‌گراد حفظ شود
- رطوبت موجود در هوا – رطوبت نسبی باید بین 40 تا 50 درصد حفظ شود
- ویژگی‌های کالبدی مصالحی که باید خشک شوند.
نحوه تأثیرگذاری سیلاب بر مصالح ساختمان‌های تاریخی؛ به‌رغم مقاومت نسبی مصالح ساختمان‌های تاریخی در برابر آسیب‌های سیل، همه آن‌ها ممکن است تا حدی آسیب ببینند و نیازمند درمان مناسب باشند. این مصالح شامل سنگ، دیوارهای سخت آجری، اسکلت چوبی، قاب‌بندی‌های زگالی، تخته‌کوبی کف و دیوارکوب‌های چوبی، دیوارهای خشتی، اندودهای آهکی دیوار و سقف و بسیاری اندودهای تزئینی می‌شود. مصالح آلی نظیر چوب هنگام خیس شدن متورم و کج می‌شوند و ماندن رطوبت به مدت طولانی باعث هجوم حشرات و قارچ‌ها می‌شود. خشک شدن سریع و تماس با حرارت زیاد باعث انقباض مصالح آلی و شکاف خوردن آن شوند و اگر در قاب‌ها محکم بسته شده باشند، احتمالاً دچار پیچش خواهند شد. مصالح متخلخل غیر آلی مستقیماً دچار حمله بیولوژیکی نمی‌شوند. آسیب‌های جدی در این مصالح زمانی رخ می‌دهد که نمک و کریستال‌های آب (یخ‌زده) موجود در لایه‌های زیرین تحت خشک‌سازی نامناسب یا تبرد بیش‌ازحد آزاد شوند.
مصالح ساختمانی؛ پس از دفع رطوبت اشباع‌شده در مصالح، ممکن است این دیوارها در اثر نمک محلول موجود در مصالح یا نمک‌هایی که از رطوبت صعودی آب‌های زیرزمینی ایجاد شده‌اند، آسیب جدی ببیند. نمک‌ها درون ساختار متبلور شده و بسط پیدا می‌کنند و با نیرویی که به سطح آجر یا سنگ وارد می‌آورند منجر به پدیده تورق یا لایه‌لایه شدن مصالح می‌شوند. ازاین‌رو تأمین شرایط تنفس مصالح تاریخی پس از سیلاب اهمیت زیادی دارد. معمولاً زمانی که رطوبت درون مصالح حبس باشد و دما به زیر درجه انجماد برسد، شاهد تورق آجرهای نرم و سنگ خواهیم بود. آب در دمای زیر 4 درجه سانتی‌گراد به بلور یخ بدل شده و بسط پیدا می‌کند و موجب تورق سطحی مصالح دیوار می‌شود. مصالحی که در معرض سیلاب دریایی قرار گرفته‌اند باید در اسرع وقت پس از تخلیه سیل چندین مرتبه با آب آشامیدنی خالص شستشو داده شود و سپس به آهستگی خشک شود تا آسیب ناشی از نمک‌های کلراید روی مصالح نرم به حداقل برسد.
بتن؛ کف‌پوش‌ها و کف‌های بتنی هنگامی‌که با رطوبت اشباع شوند، برای خشک شدن به زمان بسیار طولانی نیاز خواهند داشت. این پوشش بتنی باید حذف شود و به‌هیچ‌وجه مجدداً با مصالح نفوذناپذیر یا کم نفوذ جایگزین نشود.
سازه‌های گلین؛ سازه‌های خشتی و گلی و دیگر اشکال ساخته‌شده با خاک خام به‌شدت در برابر آب آسیب‌پذیر هستند. معمولاً سازه‌های گلین برای محافظت در برابر آب روی پایه‌هایی از جنس مصالح بنایی ساخته می‌شدند. افزایش سطح رطوبت سیلاب بالاتر از تراز پایه‌ها برای مدت طولانی باعث تجزیه و تخریب سازه‌های گلین می‌شود. نگهداری صحیح از اندود خارجی اهمیت زیادی دارد و باید با مصالح مناسب تعمیر شوند.
الوارهای سازه‌ای؛ الوارهای چوبی هنگامی‌که اشباع شوند (رطوبت بیش از 25 درصد) کاملاً مستعد حملات حشرات و قارچ‌ها و متعاقباً پوسیدگی هستند. ارگانیسم‌های عامل پوسیدگی نیز همانند سایر موجودات زنده برای حیات به غذا (چوب و آب) نیاز دارند. در محیط اغلب ساختمان‌ها، عنصر مفقوده آب است. الوارها تا زمانی که خشک هستند، می‌توانند برای قرون متمادی عمل کنند. اغلب چوب‌های استفاده شده در ساختمان‌های تاریخی به‌شدت در برابر فرسایش مقاوم هستند. همچنین سازوکارهای تخریب و فروپاشی باید برای بازه‌های زمانی طولانی وجود داشته باشند تا منجر به تخریب شوند. اتفاقاتی نظیر سیل که یک‌بار رخ می‌دهند نمی‌توانند تا زمانی که شرایط خشک شدن چوب‌ها پس از سیل وجود دارد، موجب آسیب‌های جدی شوند. مشکل زمانی پیش می‌آید که رطوبت در چوب حبس شده و امکان خروج نداشته باشد. این مسئله در حفره‌های دیوار، تخته‌های مدفون در کف، پشت دیوارکوب‌های چوبی و زیر اندودهای نفوذناپذیری چون رنگ‌روغن رخ می‌دهد. در رطوبت بیش از 28 درصد هاگ‌های پوسیدگی خشک تولید می‌شوند. در حفرهای پنهان تهویه ایجاد کنید و پیش از لایه‌برداری از اندودهای رنگی تاریخی یا تزئینات سطحی، با یک متخصص حفاظت مشورت کنید. انجام چنین کارهایی احتمالاً نیازمند دریافت مجوز از میراث فرهنگی است. ممکن است بسیاری از اجزای راه‌پله‌های چوبی در مدت وقوع سیل و پس‌ازآن دستخوش انقباض و تورم شوند که این امر با لق شدن و ضعف اتصالات سازه‌ای همراه است. در صورت لزوم، کف پله‌های لق را با تکه گذاری جانبی تقویت کنید و کل راه‌پله را پس از خشک شدن تعمیر نمایید. مطمئن شوید که تهویه طبیعی به بالا و پایین راه‌پله راه بیاید و الوارها به‌صورت یکسان خشک شوند؛ این کار اعوجاج را کاهش می‌دهد.
اندود و گچ؛ اصطلاح اندود دامنه وسیعی از پوشش‌های دیوارها و سقف‌ها را در بر می‌گیرد که هر یک واکنش شیمیایی و فیزیکی خاص خود را در برابر جذب آب دارند. اندودهای قدیمی‌تر آهکی ممکن است در اثر رطوبت نرم و خیس شوند و معمولاً فرو نمی‌ریزند و پس از خشک شدن مجدداً سخت می‌شوند. توفالهای زیر اندود آهکی در اثر رطوبت خیس و منقبض می‌شوند و باعث شکسته شدن پیوند اندود و ترک‌های سطحی خواهند شد.
فلزکاری‌ها؛ اشیای آلومینیومی، برنزی، مسی و برنجی و دیگر ادوات از این جنس تا زمانی که امکان خشک شدن سریع دارند در اثر آب آسیب نمی‌بینند. آهن و فولاد در تماس با آب اکسیدشده و زنگ می‌زنند و دچار انبساط می‌شوند، هرچند اگر به‌سرعت خشک شوند در تماس با آب آسیب نخواهند دید. زنگ‌زدگی مخصوصاً در محیط‌های دریایی می‌تواند آسیب‌های جدی سازه‌ای در پی داشته باشد، مخصوصاً در مواردی که اجزای فولادی یا آرماتور زیرسری‌های بتنی در دیوارهایی کار شده باشند که از رطوبت اشباع است و امکان خشک شدن سریع نداشته باشد. در این مواقع پوسته‌شدن بخش‌های اکسیدشده فولاد یا افزایش حجم آن موجب شکسته شدن بتن می‌شود و توان باربری تیر و نعل درگاه‌ها را کاهش خواهد داد و اگر تخریب نشود، با ترک همراه است. نعل درگاه‌ها را بررسی کنید: ترک‌ها، تغییر شکل‌ها یا لکه‌های اکسیدشده (لکه‌های زنگ‌زدگی) نشانه‌هایی از تنش هستند و باید توسط مهندس سازه بازرسی شوند. اتصالات، بستها، لوله‌ها و کانال‌های عبوری از کف یا دیوار نیز ممکن است پس از زنگ زدن با پدیده اکسید شدن و انبساط همراه باشند و به ترک‌خوردگی و ریختگی سطوح منجر شوند و نهایتاً شکستگی و ضعف ساختاری موضعی را در پی داشته باشند. لکه‌های سطحی موضعی را می‌توان پاک‌سازی کرد یا مجدداً بازسازی نمود.
یراق‌آلات؛ پس از خشک شدن یراق‌آلات می‌توان قفل‌ها و لولاها را با پودر گرافیت شستشو داد که از صدای بد یا خشک شدن آن جلوگیری شود. برای محافظت عناصر فلزی تاریخی از آسیب‌های آتی ناشی از سیلاب، می‌توان آن‌ها را موقتاً توسط یک حفاظت‌گر و با استفاده از لاک یا واکس پوشش داد.
اندود رنگ؛ آب می‌تواند باعث لکه شدن، پوسته‌شدن و حل شدن ماده چسباننده رنگ‌ها و روغن جلاهای تاریخی شود. اندودهای رنگی نفوذپذیر تاریخی نظیر اندود آهک رنگی و نقاشی دیواری اجازه تبخیر آب از سطح خود را می‌دهند، شرایط تمیز شدن و ضدعفونی شدن را دارند و می‌توان آن‌ها را رها نمود تا با جریان هوا خشک شوند و مجدداً رنگ‌آمیزی هماهنگ با اصل صورت گیرد. تا پیش از خشک شدن کامل سطوح قدیمی رنگ‌شده در فضای داخلی، به‌هیچ‌وجه آن‌ها را با رنگ‌های آکریلیک و روغنی رنگ نکنید.
نقاشی دیواری؛ در فضای داخلی ابنیه تاریخی که دارای نقاشی دیواری روی چوب یا گچ هستند، به‌هیچ‌وجه از رطوبت‌زدا و بخاری استفاده نکنید. از متخصصان مرمت باید توصیه‌های لازم در این زمینه دریافت شود. خشک‌سازی بسیار آهسته با کمک پنکه‌های هوای سرد و تحت نظارت یک مرمتگر از تبلور نمک و پوسته‌شدن رنگ و رشد کپک جلوگیری می‌کند.
پایش اثرات بلندمدت
در طول مدت خشک شدن ساختمان و زمین اطراف آن، پایداری دیوارها و سقف‌ها و انسجام ملاط بندها باید مورد پایش قرار گیرد. همه ترکهایی که در دیوارهای باربر و پیرامون بازشوها ایجاد می‌شوند باید موردبررسی قرار گیرند. اگر این ترک‌ها ناشی از هیدراسیون موقت و انبساط خاک رس زیر ساختمان و اطراف پی‌ها باشد، پس‌ازاینکه آب خاک رس از بین رفت باید شاهد انقباض یا حداقل توقف ترک‌ها باشیم. بااین‌حال، احتمال می‌رود ترک‌های ناشی از فرسایش پی در طول زمان و نشست ساختمان وخیم‌تر شود. ترکهایی که بازتر می‌شوند یا دچار جابه‌جایی هستند، نشانه‌ای از ناپایداری سازه‌ای به شمار می‌روند و نیازمند بازرسی دقیق از سوی یک مهندس سازه هستند. شش ماه پس از وقوع سیل و سپس هر یک سال یک‌بار، باید تیرهای چوبی زیر سقف را برای پایش شواهد ظهور قارچ‌ها و پوسیدگی بررسی نمود.
