گردآوری و تالیف: سعید محمودکلایه – حمید محمودکلایه – محمد غلام‌نژاد

مقدمه

سنگ به‌عنوان یکی از محبوب‌ترین مصالح ساختمانی طبیعی در سراسر جهان شناخته می‌شود. در طول تاریخ، بشر همواره در ساخت آثاری که نمود اجتماعی یا فرهنگی داشتند، از سنگ طبیعی استفاده ‌کرده است. بیشترین آثار به‌جای مانده از نیاکان ما از سنگ ایجادشده‌اند و به‌این‌ترتیب بخش عمده‌ای از اطلاعات ما در خصوص نحوه زیست بشر در گذشته بر مبنای آگاهی و بررسی نحوه به‌کارگیری سنگ، توسط ایشان بوده است. از سنگ‌های ساختمانی در بسیاری از ابنیه تاریخی به‌عنوان مصالح اصلی استفاده شده است و امروزه نیز از این ماده طبیعی به اشکال مختلفی ازجمله سنگ نما یا حتی عناصر سازه‌ای استفاده می‌شود. بااین‌حال، به‌رغم تمام مزایا و محاسن سنگ، آگاهی از نقاط ضعف آن به شناخت ظرفیت‌ها و توان سنگ‌های مختلف کمک کرده و باعث می‌شود تا از بروز هرگونه خطا در انتخاب، پیشگیری شود. یکی از اصلی‌ترین مشکلات سنگ، ترک‌ها و درزهایی است که به‌طور طبیعی در ساختار آن‌ وجود دارد. این ترک‌ها در مواجهه با اثرات ناشی از باد، تابش خورشید و باران در درازمدت تشدید می‌شوند؛ بااین‌حال، معمولاً در طراحی‌ها توجه چندانی به تحلیل خطرات ناشی از ترک‌ها و معایب ساختاری مربوط به آن‌ها نمی‌شود.

بنا بر کاوش‌های باستان‌شناسی، مجموعه معابد گوبکلی تپه^[1] در کشور ترکیه به‌عنوان قدیمی‌ترین بناهای عمومی ساخته‌شده از سنگ در جهان شناخته می‌شوند؛ تاریخ احداث این نیایشگاه‌ها که ساختاری دایره‌ای شکل دارند و از دو یا چند دایره و حلقه‌ی تودرتو تشکیل شده‌اند، به دوره نوسنگی بازمی‌گردد. نیایشگاه‌های گانتیا^[2] در جزیره مالت نیز از قدیمی‌ترین بناهای کاملاً سنگی برجای‌مانده هستند که تاریخ آن به 3600 الی 2500 سال پیش از میلاد بازمی‌گردد. هزاران سال پیش، مصریان باستان از بلوک‌های سنگ برای ساخت اهرام ثلاثه استفاده کردند که امروزه نیز یکی از عجایب جهان شناخته می‌شوند. چینیان نیز از سنگ برای ساخت دیوار بزرگ چین استفاده کردند؛ این دیوار که نزدیک به 7000 متر طول دارد تنها ساختار تاریخی ساخت بشر است که از فضا قابل‌رؤیت است. برج کج پیزا نیز با استفاده از سنگ‌های مرمریت ساخته شده است. علاوه بر این، مجموعه آکروپولیس^[3] آتن، کلوسئوم^[4] رم و تخت جمشید از دیگر نمونه‌های شناخته‌شده سنگی به شمار می‌روند. ازآنجاکه احداث بناهای سنگی از دیرباز تاکنون تداوم داشته است، بسیاری از آثار دیگر را نیز می‌توان به این فهرست افزود.

طی هزاران سال گذشته مصالح ساختمانی زیادی ظهور کردند، بااین‌حال، سنگ به‌واسطه سطح درخشان و ظاهر زیبای آن کماکان یکی از متداول‌ترین مصالح برای ساخت‌وساز و نماسازی محسوب می‌شود؛ از همه انواع سنگ‌های ساختمانی می‌توان در نما استفاده کرد؛ سنگ‌هایی چون گرانیت، مرمریت، لایم‌استون، ماسه‌سنگ و کوارتز که همگی با نام‌های تجاری مختلفی شناخته می‌شوند، در نمای ساختمان‌های زیادی به کاررفته‌اند. تصویر 3، برخی از ساختمان‌های مدرن بلندمرتبه نظیر توپرادنشیال پلازا^[5] در شیکاگو، ساختمان امپایر استیت^[6] در نیویورک، مرکز ام. ال. سی^[7] در سیدنی استرالیا و ساختمان موسسه پس‌انداز^[8] (کی بانک) در کلیولند آمریکا را نشان می‌دهد که از پانل‌های سنگ ساختمانی در نمای خود استفاده کرده‌اند. پانل‌ها و اسلب‌های سنگی به‌کاررفته در ساختمان‌های مدرن، به‌مراتب از سنگ‌های ساختمانی به‌کاررفته در ابنیه باستانی نازک‌تر هستند. ضخامت سنگ‌های نما به‌ندرت از 30 میلی‌متر تجاوز می‌کند. اگرچه این سنگ‌ها باربر نبوده و تنها باید وزن خود را تحمل کنند، اما باید به خاطر داشت که این سنگ‌ها باید قادر به مقابله با فشار ناشی از وزش باد به جداره ساختمان باشند؛ از سوی دیگر، این سنگ‌ها همواره در معرض تابش نور خورشید بوده و با خطر فرسایش شیمیایی ناشی از باران اسیدی نیز مواجه‌اند. ازاین‌روست که سنگ‌های نما در ساختمان‌های مدرن بیش از سنگ‌های به‌کاررفته در ساختمان‌های باستانی در معرض هوازدگی و ترک خوردن هستند.

گزارش‌های زیادی حاکی از بروز شکست در پانل‌های سنگی نما به دست رسیده است. یکی از مهم‌ترین نمونه‌های آن ساختمان بلندمرتبه آموکو^[9] یا مرکز آ.او. ان^[10] به ارتفاع 344 متر در شهر شیکاگو بود. بررسی و انتشار نتایج این مشکل باعث برانگیختن حساسیت و آگاهی عمومی جامعه متخصص در خصوص مقولات ایمنی و مشکلات ناشی از استفاده از سنگ به‌صورت تایل و پانل در ساختمان‌های بلندمرتبه شد. در سال 1985، وزش باد باعث ایجاد ترک‌هایی در برخی از 43 هزار قطعه‌سنگ مرمریت (کارارا) در این ساختمان 80 طبقه شد. پانل‌های سنگ مرمریت به‌طور کامل با گرانیت جایگزین شدند و هزینه این نوسازی در سال 1991 رقمی در حدود 80 میلیون دلار آمریکا شد که در حقیقت معادل با نصف هزینه ساخت بنا در 20 سال پیش از آن بود (Kourkoulis 2006).

مروری بر پیشینه معماری با سنگ در ایران

ساکنان اولیه فلات ایران؛ قدیمی‌ترین ابنیه مسکونی که توسط انسان ایجاد شده و تاکنون باقی مانده است، از سنگ ساخته شده است. در برخی موارد، این ساختارها بسیار قدیمی بوده و حاوی نگاره‌هایی به‌عنوان پیام برای آیندگان هستند (Kourkoulis 2006)؛ چنانچه حیات غارنشینی ساکنان اولیه ایران را به‌عنوان بخشی از تاریخ معماری سنگی آن به شمار آوریم، آنگاه باید به غار دربند به‌عنوان قدیمی‌ترین سکونتگاه تاریخ‌گذاری شده انسان در ایران اشاره داشت که به دوران پارینه‌سنگی قدیم تعلق دارد. غارهای تاریخی لرستان نظیر کلماکره و غارهای تاریخی واقع در مجاورت دریای خزر نظیر کمربند و هوتو، فارغ از در نظر داشتن این آثار به‌عنوان سرپناهی از پیش آماده، حاکی از توجه انسان اولیه به ویژگی‌های برجسته ساختارهای سنگی است که تا به امروز نیز تداوم داشته است (ملک شهمیرزادی، 1391). همچنین، اگر معماری دست کند را تداوم همزیستی بشر با ساختارهای سنگی بدانیم، آنگاه باید از روستاهای کندوان در آذربایجان و میمند در کرمان یاد کرد که کماکان به‌رغم تغییر در الگوی زندگی بشر، حیات خود را نزدیک به شکل اولیه آن حفظ کرده است.

در طول انقلاب نوسنگی و رام کردن حیوانات، بشر با نحوه استفاده از آتش برای ایجاد آهک زنده، ساخت اندودها و ملات‌ها آشنا شد. آن‌ها توانستند با استفاده از این مواد در کنار گل، بوریا و سنگ برای خود سرپناه‌های جدیدی شکل دهند و طی همین فرایند، دانش ساخت‌وساز شکل گرفت. از این زمان به بعد است که سنگ دیگر نه به‌عنوان سرپناهی از پیش آماده که به‌عنوان مصالحی برای ساخت ابنیه یا عناصر یادمانی به شکل دیگری مورداستفاده قرار می‌گیرد.

متأسفانه آثار معماری به‌جای مانده از دوران کهن در ایران چندان زیاد نیستند. این مسئله را می‌توان از دو منظر متفاوت موردبررسی قرار داد. نخست الگوی زندگی ساکنان اولیه فلات ایران که عموماً بر پایه دامداری و کوچ بوده است و دوم جنگ‌های بی‌شمار داخلی و خارجی در این محدوده جغرافیایی. شاید در این میان تنها برخی از اماکن مذهبی باشد که کمتر در معرض تخریب بوده و بعضاً با اعمال برخی تغییرات، برای دوره جدید آماده شده است. نمونه آن مسجد جامع اصفهان است که تبدیل به موزه هنر معماری قرون گذشته شده است. از معماری پیش از اسلام، جز چند کاخ سلطنتی ویران و تعدادی معبد و آتشکده و آتشگاه درهم‌ریخته و تعدادی پل و سد شکسته و متروک چیزی برجای نمانده است و چون بیشتر امور کشوری در بناهای منضم به کاخ‌های سلطنتی و حکومتی انجام می‌گرفته است، بنای دولتی اداری هم نداشته‌ایم (رجبی، 2535). ازجمله این کاخ‌های سلطنتی ویران می‌توان به کاخ شوش و تخت جمشید اشاره داشت که دومی بدون شک به‌عنوان یکی از مشهورترین آثار معماری ایران در سطح جهانی شناخته شده است.

هخامنشیان؛ معماری این دوره را معمولاً با دو اثر برجسته جهانی پارسه و پاسارگاد می‌شناسند. سنگ‌های به‌کاررفته در مجموعه پارسه عموماً از جنس سنگ‌های آهکی هستند. این سنگ‌ها را ازلحاظ گونه شناسی می‌توان به دو دسته تقسیم کرد؛ سنگ صخره‌ای از جنس آهکي به رنگ خاکستري شفاف (کلسیت) که از کوه‌های اطراف به محل منتقل شده‌اند و سنگ صخره‌ای از جنس آهکي ولي سخت‌تر و به رنگ خاکستري مايل به سياه که از معدن‌های سنگ در نزديکي تخت جمشيد آورده شده‌اند. کلسیت در طبقه‌بندی سنگ‌های آهکی در زمره انواع مقاوم آن قرار می‌گیرد. این سنگ‌ها به‌شدت قابلیت واکنش شیمیایی دارند. برای ساخت این سازه، ابتدا سنگ‌ها را با بست‌های فلزی به یکدیگر متصل می‌کردند و سپس روی آن‌ها سرب می‌ریختند. این امر بدون استفاده از هرگونه ملاتی صورت می‌گرفت و بدین طریق، از مصالحی که دارای ضریب سختی کمتری هستند، استفاده نشده و طول عمر سازه با دوام مصالح اصلی (سنگ) گره می‌خورد. استخراج این سنگ‌ها نیز از معادن محدوده مرودشت نظیر کوه‌های رحمت، مجدآباد، گندشلو، کوه قباله و کوه حسین صورت گرفته است.

طرز بریدن سنگ از کوه به این طریق بوده است که ابتدا گودال‌هایی به عمق 60 سانتیمتر و در فواصل معین روی لبه صخره‌های پهن ایجاد می‌کردند و سپس گوه‌هایی از چوب خشک در آن‌ها قرار داده و در حفره‌ها آب می‌ریختند. آب باعث انبساط گوه‌ها شده و قطعات بزرگ سنگ از کوه جدا می‌شدند. معمولاً قطعات سنگ را بزرگ‌تر ازآنچه در انتهای کار باید باشد، از کوه جدا کرده و به محل نصب می‌بردند؛ این سنگ‌های نیمه تراش پس از قرارگیری در محل خود تراشیده و پرداخت می‌شدند (مأخذ: URL1).

از دیگر بناهای برجسته این دوره می‌توان به آرامگاه کورش کبیر در پاسارگاد، کاخ داریوش در شوش، بنای کعبه زرتشت، زندان سلیمان، کاخ‌های هخامنشی برازجان و غیره اشاره کرد؛ کاخ‌های هخامنشی چرخاب، کاخ سنگ سیاه (نظر آقا) و کاخ بردک سیاه در برازجان، با توجه به فرم و تناسبات فضايي و شباهت بسيار زياد پلان و پايه ستون‌های آن‌ها با كاخ كوروش در پاسارگاد، احتمالاً مربوط به آغاز فرمانروايي هخامنشيان بوده و پنداشته می‌شود که توسط همان معماراني كه كاخ پاسارگاد را بر پاي داشته‌اند، ساخته شده باشند. سنگ‌های ساختمانی مورداستفاده در ستون‌های کاخ بردک سیاه (درودگاه)^[11]، از دو نوع متفاوت سنگ به رنگ کرم و تیره‌رنگ تشکیل یافته است. بنا بر آزمایش‌های به‌عمل‌آمده روی نمونه سنگ‌های معدن باستانی پوزه پلنگی راهدار، به‌احتمال فراوان این معدن تأمین‌کننده ته ستون‌های سنگی این کاخ بوده است. منشأ سنگ‌های به‌کاررفته بر اساس مطالعات سنگ‌شناسی، سنگ‌های کربناته (لایم‌استون کرم‌رنگ و دولومیتی سیاه‌رنگ) است. آنچه در این معدن باستانی چشمگیر به نظر می‌آید، تخته‌سنگ‌های بزرگ جداشده از سنگ مادری است که سرتاسر قله و یال‌های فوقانی کوه پوزپلنگی را پوشانده است (کریمیان، سرفراز و ابراهیمی 1389).

اشکانیان؛ پس از هخامنشیان، سلسله اشکانیان به مدت 470 سال (از 247 پیش از میلاد تا 224 میلادی) زمام امور کشور ایران را در دست گرفتند. با گذشت قریب به 18 قرن از سقوط این دودمان تأثیرگذار در تاریخ ایران، آثار چندان زیادی که درخور نام و اقدامات سلسله مزبور باشد، در محدوده جغرافیایی ایران امروز یافت نمی‌شود. تنها بقایا و خرابه‌های تعدادی فضای مذهبی و کاخ‌هایی که در ادوار بعد دستخوش تغییر و تحولات زیادی شده‌اند را می‌توان به‌عنوان آثار این دوره برشمرد. بااین‌حال، می‌توان گفت که اکثر آثار به‌جای مانده از این دوره با مصالح سنگ ایجادشده‌اند و از نمونه‌های شاخص آن باید از معبد آناهیتا در نزدیکی کنگاور کرمانشاه، بقایای معبد خورهه در محلات و هترا در عراق امروزی یاد کرد.

معبد هترا (الحضر)^[12] در كنار فرات قرار دارد و برخلاف سایر ابنيه بین‌النهرین که معمولاً از آجر و خشت در ساخت آن‌ها استفاده می‌شد، با سنگ‌های حجاری‌شده احداث شده است. برخی بر این باورند که بنای اولیه با آجر ساخته شده، ولي بعدها تغييراتي در آن ایجاد شده و سنگ‌آهک جاي آجر را گرفته است. نماي معبد با نيم ستون‌های گرد برجسته و طاق‌نماها آرايش شده است. در آيين بابلی‌ها، اين معبد به خداي آفتاب به نام شمش تقديم شده است. معبد آناهيتا نیز یکی از مهم‌ترین بناهاي سنگي شاخص ايران در این دوره بوده که در مركز شهر كنگاور و بر سر راه همدان به كرمانشاه واقع شده است. این اثر شامل یک صفه مصنوعی از سنگ است که در داخل آن از سنگ لاشه و در نمای بیرونی از سنگ پاک‌تراش استفاده شده است. بر فراز این صفه ردیفی از ستون‌های سنگی بر پا بوده که تناسبات آن با آثار پارسه کاملاً متفاوت است. در خصوص تاریخ دقیق این اثر مناقشات فراوانی وجود دارد و دوره هخامنشی، اشکانی و ساسانی را برای آن متصور شده‌اند. معدن سنگ چهل مران در ۲ کیلومتری غرب این اثر قرار دارد و اکنون سنگ‌های نیمه تراش میان ستون و سنگ‌های نما در سطح معدن، از همان زمان باقی مانده است.

ساسانیان؛ این سلسله که پس از اشکانیان بر کشور ایران حاکم شدند، از سال ۲۲۴ تا ۶۵۱ میلادی به مدت ۴۲۷ سال بر ایران فرمانروایی کردند و طی این سال‌ها، آثار بی‌شماری را از خود برجای گذاشتند که در قیاس با سلسله‌های پیشین، آثار این دوره بهتر حفظ شده است. معمارى ساسانى درواقع ادامه معمارى اشکانى است. ازجمله اقدامات شایان‌ذکر در این دوران، اقبال به استفاده از سنگ‌های تراش نخورده و لاشه به‌جای سنگ‌های پاک‌تراش بود که با استفاده از ملات گیرچارو (قیرچارو)^[13]، اتصال مناسبی میان آن‌ها برقرار می‌شد، هرچند که از صلابت سازه‌های دوران پیشین برخوردار نبود. از سوی دیگر، در این دوران طاق زنی به‌عنوان یک هنر جدید برای پوشش فضاهای بزرگ به کار گرفته شده و گنبدهای عالی این دوران کماکان استوار و پابرجا به چشم می‌آیند. تغییر رویکرد در استفاده از مصالح باعث شده است که تزئینات با استفاده از مصالح دیگری نظیر گچ، خلأ ناشی از استفاده از مصالح خشن را پوشش دهد. ازجمله آثار شاخص این دوران می‌توان به کاخ‌های سروستان، فیروزآباد، قلعه دختر، تپه میل، تخت سلیمان و شمار زیادی پل اشاره کرد که همگی با استفاده از مصالح سنگ ساخته شده‌اند.

بناهای دست کند و گور دخمه‌ها از دیگر بناهای سنگی این دوره محسوب می‌شوند که یک از بهترین نمونه‌های آن را می‌توان در بنای موسوم به “مسجد سنگي داراب” مشاهده کرد. این بنا طرحی چليپایی داشته و ديوارها و سقف آن به‌صورت يكپارچه در دامنه كوه تراشیده شده است. برخي معتقدند اين بنا در ابتدا يكي از معابد مهم مهرپرستان بوده و سپس به آتشكده تبديل شده است. در سال 652 ه.ق و در دوران محمدحسن مبارز، محرابي به اين آتشكده اضافه شد و بنا به مسجد تغيير كاربري داد. قسمتي از سقف اين بنا باز است و در زير آن حوض کم‌عمقی قرار دارد و راهروهايي با سقف مدور پيرامون آن مشاهده می‌شود.

دوران اسلامی؛ طی این دوران، استفاده از سنگ به‌عنوان مصالح اصلی بنا تا حدود زیادی نسبت به گذشته کاهش یافت. دلایل مختلفی را می‌توان برای این امر در نظر گرفت. یکی از مهم‌ترین آن‌ها اقبال عمومی به سمت آجر بود که به‌نوعی با اقلیم این محدوده کاملاً سازگار است و هنوز نیز به‌عنوان یکی از مصالح اصلی (ازلحاظ زیبایی و ویژگی‌های فنی) در ساخت‌وساز جایگزینی ندارد. از سوی دیگر، ساخت کاخ‌های سلطنتی باشکوه در این دوره چندان محلی از اعراب نداشته و بعضاً در برخی از ابنیه شکوهمند سابق با اعمال تغییراتی، کاربری جدید مستقر می‌شد. علاوه بر این، در این دوره برای کاهش هزینه‌های ساخت‌وساز ترجیح داده می‌شد تا از سازه‌های خشتی همراه با روکشی از آجر استفاده شود.

بااین‌حال، سنگ در این دوران نیز کماکان از محبوبیت نسبی برخوردار بوده و در بناهای عمومی نظیر مقابر، مساجد، آب‌انبارها و به‌طور خاص کاروانسراها از آن استفاده می‌شد که البته این مسئله به شرایط اقلیمی مختلف نیز بستگی داشت. در این دوران از سنگ تنها زمانی استفاده می‌شده است که به‌عنوان مصالح در دسترس بوده و در اکثر موارد، بدون هرگونه پرداخت از آن به شکل طبیعی استفاده می‌شده است. در دوره قاجار، تا حدی شاهد توجه بیشتر به جنبه تزئینی سنگ هستیم که نمونه‌های آن را می‌توان در برخی از مساجد و منازل شیراز و تهران مشاهده کرد. در دوران پس از اسلام، به‌رغم به حاشیه رانده شدن سنگ، بازهم شاهد برخی آثار شاخص نظیر مقبره شیخ شهاب‌الدین در اهر هستیم که تزئینات آن بی‌شباهت به هنر گلدوزی نیست (پوینده، 1374). از دیگر آثار سنگی این دوران می‌توان به گنبد عالی ابرکوه و ساختمان گنبد جبلیه کرمان، مقبره بی‌بی شهربانو شهرری و مسجد سنگی ترک میانه و … اشاره داشت.

دوران معاصر؛ امروزه، سنگ کماکان به‌عنوان یکی از ارکان اصلی در ساخت‌وساز مورداستفاده قرار می‌گیرد؛ بااین‌حال باید شئون مختلفی را برای آن قائل شد. در بسیاری از محدوده‌های روستایی (به‌خصوص در مناطق کوهستانی)، از سنگ به‌عنوان مصالح اصلی در ساخت‌وساز استفاده می‌شود که این مسئله در ارتباط مستقیم با سهولت دسترسی، سازگاری با اقلیم و تداوم سنت‌های ساخت‌وساز است؛ اما در شهرهای بزرگ، از سنگ عمدتاً به‌صورت روکش و نما استفاده می‌شود و بیشتر جنبه‌های زیبایی‌شناختی آن موردنظر است. توسعه فناوری‌های مربوط به استحصال و عمل‌آوری سنگ در کنار پیشرفت در فنون نصب آن باعث شده تا از این مصالح محبوب، در بسیاری از ساختمان‌های شهری اعم از ساختمان‌های کوچک یا ساختمان‌های بلند، استفاده شود. در فصول آتی، به این موضوع از منظر فنی و علمی به‌تفصیل پرداخته خواهد شد.

کاربرد معمارانه سنگ در سایر نقاط جهان

همان‌گونه که پیش‌ازاین ذکر شد، تاریخ استفاده از سنگ طبیعی به استفاده انسان‌های دوره پارینه‌سنگی قدیم از سنگ برای ساخت ابزارهای موردنیاز برای شکار و احداث سرپناه بازمی‌گردد. بسیاری از قدیمی‌ترین ابنیه مسکونی به‌جای مانده از انسان‌های اولیه از سنگ ساخته شده است. اهرام مصر، آثار پله‌ای و هرم مانند آمریکای مرکزی، معابد یونانی و ساختارهای عمومی رومیان همگی با سنگ بنا نهاده شدند. نخستین کف‌سازی‌های مستحکم که بر اساس نیازهای مربوط به حمل‌ونقل ایجاد شدند، از سنگ به‌عنوان ماده اصلی خود استفاده کرده‌اند. نمونه‌های آن را می‌توان در جاده‌های رومی مشاهده کرد که تا به امروز نیز قابل‌استفاده هستند. ساختارهای عمومی مهمی همانند کانال‌های انتقال آب نظیر آنچه در روم باستان ساخته شده است، از جنس سنگ بودند. آب گذر سگوویا[14] در اسپانیا یکی از مشهورترین نمونه‌ها ازاین‌دست محسوب می‌شود که با 813 متر طول، دارای 163 طاق است.

در طول قرون‌وسطا، ساخت قلعه‌های سنگی به یکی از هنرها و صنایع مهم این دوره بدل شده بود. پس از سقوط امپراطوری روم غربی، ساخت ابنیه‌ای که از سنگ پاک‌تراش استفاده می‌کردند به‌شدت در غرب اروپا کاهش یافت که این امر در نتیجه افزایش اقبال عمومی به استفاده از ساختارهای چوبی بود. در اروپا و طی قرون نهم و دهم میلادی، شاهد توجه مجدد به استفاده از سنگ هستیم و در طول قرن دوازدهم، هزاران کلیسا با استفاده از سنگ در سراسر اروپای غربی برپا شد. در عصر رنسانس، سنگ‌کاران احترامی را که در دوران کلاسیک داشتند مجدداً بازیافتند. با رشد دوباره فلسفه‌های انسان‌محور، مردم خواهان ایجاد آثار باشکوه هنری شدند. ازجمله مراکزی که این آثار به‌وفور در آن شکل گرفت باید به ایتالیا و شهر فلورانس[15] اشاره داشت که شاهد ساخت آثار ارزشمندی چون آب نمای نپتون[16]، کلیسای جامع سانتا ماریا دلفیوره[17] و کتابخانه لارنتیان[18] که توسط مایکل آنجلو (میکل‌آنژ) بوناروتی[19] صورت گرفت، هستیم.

پس از استقرار اروپاییان در آمریکا، آن‌ها فنون مربوط به سنگ و ساخت‌وساز را از موطن خود به این سرزمین تازه کشف‌شده منتقل کردند. در حقیقت آن‌ها به دنبال مصالحی مناسب و بومی برای برپایی ساختمان‌های جدید بودند که در بسیاری موارد، سنگ به‌عنوان بهترین گزینه انتخاب می‌شد. در سال‌های اولیه و با موج نخست مهاجرت، ساختمان‌ها بیشتر رنگ و بوی معماری اروپایی داشتند و با گذشت چند دهه، ساختارهای جدید جایگزین الگوهای قدیمی شدند. بااین‌حال، بزرگ‌ترین جهش در کاربرد سنگ به‌عنوان مصالح ساختمانی را می‌توان در طول نیمه دوم قرن بیستم مشاهده کرد. طی این بازه زمانی، هنر و صنعت سنگ‌کاری با جدی‌ترین و شدیدترین تغییرات در طول تاریخ خود مواجه شد. تا پیش از نیمه نخست این قرن، اکثر کارهای سنگین با استفاده از نیروی انسانی و در برخی موارد به‌کارگیری حیوانات انجام می‌شد. با پیدایش موتورهای درون‌سوز (با احتراق داخلی)، بسیاری از کارهای دشوار مربوط به این تخصص، ساده‌تر و سهل‌تر شد. جرثقیل‌ها به جابه‌جایی راحت‌تر سنگ کمک کردند. بسیاری از صنایع دیگر نیز برای پرداخت، برش و شکل دادن سنگ به کار گرفته شده و با توسعه علوم کامپیوتری، بسیاری از کارهای زمان‌بر یا غیرممکن به‌سادگی امکان‌پذیر شد.

در این زمان بود که کاربرد بلوک‌های سنگ در معماری به‌عنوان عناصر سازه‌ای ساختمان، به عملکردی پوسته‌ای و سطحی تغییریافته و از ورقه‌های سنگ که کاربرد سازه‌ای نداشتند، در ساخت‌وساز استفاده شد. این کاربرد جدید سنگ کماکان در حال پیشرفت بود و به صنعتگران اجازه داد تا ضخامت سنگ‌های مورداستفاده را تا حد ممکن کاهش دهند، به حدی که امروزه از سنگ‌هایی با ضخامت 5 میلی‌متر (به‌عنوان روکش) استفاده می‌شود؛ در حقیقت مصالحی مرکب که شامل پوسته‌ای از سنگ به‌عنوان عنصری معمارانه است (Jacques 1997).

معماری اسلامی؛ برای بررسی معماری اسلامی در سایر کشورها و کاربرد سنگ در ایجاد آثار شاخص و هنرمندانه، باید به تأثیر متقابل ورود اسلام به این کشورها و پیشینه معماری آن‌ها توجه داشت. کشورهای واقع در حوزه روم شرقی (نظیر ترکیه و سوریه)، کشورهای شمال آفریقا، اسپانیا و شبه‌قاره هند، هر یک دارای آثار ارزشمندی هستند که در جای خود نیاز به بررسی دارند. همچنین لازم به ذکر است که امروزه کشورهای حوزه خلیج‌فارس، به‌رغم نداشتن پیشینه معماری و تنها به‌واسطه استفاده از تکنولوژی روز دنیا، دست به ساخت آثاری ارزشمند زده‌اند که آن‌ها از این حیث ممتاز می‌سازد.

با قدرت گرفتن امویان، شاهد آثار شکوهمندی از سنگ‌های تراش‌خورده و مجموعه طاق‌هایی با ستون‌های مرمرین هستیم و در داخل بنا، تزئیناتی به شکل قاب‌سازی با مرمر و معرق سنگ به زیبایی اثر می‌افزاید. معماری این دوران آمیخته‌ای از سبک معماری روم شرقی، ایران و حتی مصر است. مسجدالاقصی[20] یکی از نخستین آثار شاخص این دوره محسوب می‌شود؛ گفته می‌شود که مسجد جامع قرطبه[21]، کاملاً تحت تأثیر مسجدالاقصی بنا شده است. توسعه معماری اسلامی در دره نیل، به زمان احمد ابن طولون[22] بازمی‌گردد. وی برای خود قصری بنا کرد که به‌واسطه میدان اسب‌دوانی مقابل آن به المیدان شهرت یافت؛ اما مهم‌ترین اثر وی مسجد معروف به نام خودش است که توسط معماران عراقی با صرف 12 هزار دینار ساخته شد. مناره‌های این مسجد از قطعات سنگ شش‌ضلعی ساخته شده است که به‌نوعی از ملویه سامرا تقلید می‌کند.

با ظهور فاطمیون و تأسیس شهر قاهره در مصر، مساجدی چون جامع الاظهر و مسجد الاقمار بنا شد که بیشتر وامدار معماری عراق و ایران بوده و از آجر به‌عنوان مصالح اصلی استفاده می‌کردند؛ اما با ظهور ممالیک، شاهد استفاده از سنگ‌های مرغوب و بادوام در ساختمان‌هایی نظیر مسجد – مدرسه‌ها، ارگ‌ها و بیمارستان‌ها هستیم. در این دوره استفاده از آجر در ساخت مناره منسوخ شده و سنگ جای آن را گرفت. یکی دیگر از شهرهایی که در دوران فاطمیون شاهد رونق معماری آن هستیم، قیروان[23] است که مسجد معروف آن به‌عنوان یکی از اماکن مقدس مسلمین شناخته می‌شود. محراب این مسجد با مرمر سفیدِ حکاکی شده، ساخته شده است و در اطراف این محراب ستون‌هایی از جنس مرمر قرار دارد. اسپانیا، یکی دیگر از کشورهایی است که نمونه‌های باشکوهی از معماری اسلامی را می‌توان در آن یافت. آثاری که مظهری از اصالت و زیبایی شناخته می‌شوند. شهرهای کوردوبا (قرطبه)، اشبیلیه (سویا یا سویل) و غرناطه[24] هر یک دارای آثار ارزشمندی از این دوران هستند. در دوره خلافت امویان و در عصر عبدالرحمن اول، مسجد جامع قرطبه ساخته می‌شود که در زمره بزرگ‌ترین مساجد جهان اسلام قرار دارد. عبدالرحمن سوم نیز کوشک باشکوهی به نام قصر الزهرا را در این شهر بنا می‌کند که تالار بار عام آن دارای نمونه‌ای عالی از حجاری روی مرمر است. قصر و قلعه الحمرا[25] در شهر غرناطه نیز میراث گران‌بهای دیگری از معماری دوران اسلامی در اسپانیاست.

معماری اسلامی در ترکیه، طی قرن یازدهم میلادی توسط سلجوقیان شکوفا شد. این سلسله آثار باشکوهی اعم از مساجد، مقابر، کاخ‌ها، قلاع، حمام‌ها و بازارهایی را در شهرهایی چون سیواس، قونیه، قیصریه، ارز روم و دیگر شهرهای مهم آن دوران بنا کردند. سنت‌های معماری سلجوقی در دوره عثمانی‌ها تداوم یافت و طی قرون شانزدهم و هفدهم میلادی به اوج خود رسید. مقابر سلجوقی ترکیه، از شیوه رایج در معماری خراسان (گنبد با ساقه بلند) تبعیت می‌کنند، با این تفاوت که به‌جای آجر از سنگ در آن استفاده شده است. سقف بنا در داخل به‌صورت گنبدی کم‌خیز و در خارج مخروطی شکل است و شبیه به خیمه‌ای سنگی به نظر می‌رسد. حمام‌های این دوره با استفاده از سنگ مرمر مرغوب در کف و حوض‌های سنگی، به زیباترین شکل ساخته شده‌اند. مقابر عثمانی که عمدتاً در استانبول قرار دارند، دارای شبکه‌هایی مرکب از سنگ و کاشی هستند؛ به‌عنوان یکی از نمونه‌های شاخص این دوره می‌توان به مقبره مرمرین سلطان عبدالحمید دوم اشاره داشت.

هندوستان نیز یکی از کشورهای صاحب سبک در معماری اسلامی به شمار می‌رود که از سنگ به‌عنوان مصالح اصلی در بسیاری از بناهای شاخص خود بهره برده است. اگرچه مقبره شاه یوسف گردزی در مولتان قدیمی‌ترین بنای اسلامی شبه‌قاره هند محسوب می‌شود، اما پایه‌گذاری این سبک از معماری در شهر دهلی صورت می‌گیرد. یکی از آثار شاخص این دوران، قطب منار نام دارد که توسط قطب‌الدین ایبک ساخته شد و می‌توان گفت که این اثر در تاریخ اسلام منحصربه‌فرد است. این مناره پنج طبقه ارتفاع دارد که دو طبقه آخر آن از مرمر ساده با طوقه‌هایی از سنگ سرخ است و این دو طبقه بعداً به بنا افزوده می‌شود. با ظهور سلسله مغولی هند، سبک جدیدی از معماری در این سرزمین نضج می‌گیرد که تلفیقی از معماری ایرانی و هندی محسوب می‌شود. نخستین بنایی که به این سبک ساخته شد، ساختمانی در دهلی بود که همایون از پادشاهان سلسله گورکانی آن را در سال 972 قمری به یاد همسرش بنا کرد. وی ساخت بنا را به معماری ایرانی به نام میرک میرزا غیاث واگذار کرد. دوره سلطنت شاه جهان را می‌توان دوران طلایی معماری به سبک مغولی-گورکانی دانست. وی برخلاف پدربزرگش که سنگ سرخ را به‌عنوان مصالح اصلی استفاده می‌کرد، سنگ مرمریت را برگزید و به میزان بی‌سابقه‌ای از آن استفاده کرد. به‌رغم همه آثار ارزشمندی که در این دوران ساخته شد، می‌توان گفت که بزرگ‌ترین شاهکار شاه جهان عمارت تاج‌محل است که وی به یادبود ملکه محبوبش در آگره برپا ساخت. این بنای شعرگونه مرمرین، نقطه اوج معماری اسلامی در این منطقه است و در تاریخ همانندی ندارد. با سقوط سلسله مغولان هند، به‌واسطه ناامنی و هرج‌ومرج در این کشور و از سوی دیگر جنگ‌های پی‌درپی، طی قرون بعد اثر چندان شاخصی در این کشور ساخته نشد (هنر طراحی سنگ در معماری اسلامی، 1381).

در دوره معاصر، کشورهای حوزه خلیج‌فارس نیز دست به ساخت آثار ارزشمندی چه ازلحاظ معماری و چه ازلحاظ کاربرد سنگ به بهترین شکل ممکن زده‌اند. اگرچه معماران این طرح‌ها معمولاً از کشورهای اروپایی انتخاب شده‌اند و تأمین مصالح نیز از دیگر کشورها (نظیر ایران) صورت گرفته است، اما نمی‌توان به‌سادگی از کنار این آثار عبور کرد و از آن‌ها نام نبرد. در حقیقت این آثار فاقد ویژگی‌های سبکی قابل قیاس با ابنیه مشابه در کشورهای دیگری که ذکر آن رفت هستند، اما ازلحاظ فنون اجرا و نحوه به خدمت گرفتن سنگ با در نظر داشتن ویژگی‌های اقلیمی، از اهمیت بالایی برخوردارند. نمونه بارز این آثار، مسجدالنبی، یکی از سه مسجد مهم مسلمانان است. این مسجد که در شرق مدینه بنا نهاده شده است، در سال نخست هجری و در نخستین روزهای ورود پیامبر اعظم اسلام به مدینه توسط خود ایشان و با معاونت مهاجرین و انصار ساخته شد. در طول تاریخ این بنا به‌کرات توسعه و بازسازی شده و معماری امروز اثر به‌مراتب متفاوت از شکل ساده نخستین آن است. بنای دیگری که در اینجا باید بدان اشاره داشت، مسجد شیخ زاید آل نهیان[26] در شهر ابوظبی و کشور امارات است. برای ساخت این مسجد هنرمندان کشورهای مختلفی گرد هم آمدند و مواد و مصالح آن نیز از کشورهایی چون ایتالیا، آلمان، ایران، ترکیه، مالزی، چین، بریتانیا، نیوزلند، یونان و امارات متحده عربی تأمین شد. در این مسجد تلاش شد تا تماماً از مواد و مصالح طبیعی نظیر سنگ مرمریت، طلا، سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی استفاده شود. اجرای پروژه بر عهده شرکت ایتالیایی ایمپریجیلو[27] بود. معماری این مسجد تلفیقی از معماری ایرانی و گورکانی است؛ به این معنا که کلیت معماری آن متأثر از ایران بوده و گنبدهای آن به‌طور خاص از مسجد بادشاهی لاهور پاکستان و مسجد الحسن الثانی در کازابلانکا تأثیر پذیرفته است. 96 ستون این مسجد با استفاده از روکش مرمریت پوشانده شده است. کف‌پوش این مجموعه از رخام و مرمریت سفید بوده و در کف‌سازی و برخی از جداره‌ها، با استفاده از فن‌آوری واترجت (برش با آب) نقوش بسیار زیبایی ایجاد شده است.

بررسی کاربرد سنگ از منظر سازه‌ای

آنچه پیش‌ازاین در خصوص پیشینه تاریخی کاربرد سنگ بیان شد، عمدتاً با دیدگاه معمارانه و با تمرکز روی ابعاد زیبایی‌شناختی به موضوع پرداخته است؛ بااین‌حال، فارغ از ویژگی‌های بصری سنگ به‌عنوان یکی از مصالح طبیعی مهم در معماری، از مهم‌ترین دلایلی که بشر همواره مایل به استفاده از این ماده بوده است، باید به ویژگی‌های فیزیکی و جایگاه آن در نقش عنصری سازه‌ای اشاره داشت. در ادامه، به جایگاه سنگ به‌عنوان عنصری در شکل‌گیری سازه‌هایی چون طاق و گنبد پرداخته می‌شود؛ کاربرد سنگ به شکل امروزی آن در فصول بعد به‌تفصیل بررسی خواهد شد.

پیش‌ازاینکه بشر قادر باشد تا سنگ را به‌عنوان عنصر سازه‌ای به خدمت درآورد، چوب این نقش را ایفا می‌کرد؛ اما بشر با درک ظرفیت‌های سنگ و افزایش قابلیت‌های فنی خود توانست از این مصالح در کنار هم و به‌عنوان مکمل یکدیگر استفاده کند. در مقایسه ساختارهای سنگی با ساختارهای چوبی، می‌توان این‌گونه اذعان داشت که برخلاف سیستم‏های چوبی، توان نهایی سیستم‏هایی که با مصالح بنایی و به‌طور خاص سنگ برپا شده‏اند، به توان فشاری مصالح بستگی خواهد داشت و نقش اتصالات در این سیستم‏ها، کم‏رنگ‏تر از سیستم چوبی است. در مورد سنگ، ضروری است تا مواردی چون استحکام سنگ، تجهیزات و روش استخراج آن، بلند کردن و حمل آن به محل نصب موردتوجه قرار گیرد. از سنگ در نقش‌های مختلفی چون پرکننده در جرزها، عنصر باربر، تیر، ستون و حتی پوشش‌های گنبدی استفاده ‌شده است. بلندترین تیرهای سنگی شناخته‌شده در فوکیِن چین[28] قرار دارد. این تیرها که از جنس گرانیت هستند، در حدود 23 متر طول دارند و در ساخت یک پل چنددهانه‌ای مورداستفاده قرار گرفته‏اند. محاسبات نشانگر آن است که استحکام سنگ تنها برای پشتیبانی از این طول کفایت می‏کند.

بازشوهای اولیه‌ای که در دیوارهای سنگی (یا سایر مصالح بنایی) ساخته می‏شدند، به شکل وارونه حرف (V) انگلیسی یا عدد (8) فارسی بودند که با استفاده از دو سنگ مایل که بخش فوقانی آن‌ها به یکدیگر تکیه داده می‏شد، شکل می‏گرفتند؛ نمونه‏هایی از این بازشوها را می‏توان در هرم خئوپس[29] در مصر یا دروازه شیران واقع در مایسینی (یا موکنای)[30] مشاهده کرد. قوس‏های سنگی معماری ایران یا روم را می‏توان نمونه تکامل‌یافته شبه قوس‌هایی دانست که در دیوارهای باستانی شهر دلفی[31] یونان (که در آن از سنگ‌های چندوجهی استفاده شده بود)، پوشش شیب‏دار مجرای آب بابل[32] یا مقبره منتئوم هت[33] واقع در تبس[34]، یافته شدند. در پلی که میان تیرینس[35] و اپیدائوروس[36] احداث شده بود، می‏توان یکی از قدیمی‌ترین قوس‏های سنگی جهان را مشاهده کرد که ممکن است به‏صورت اتفاقی احداث شده باشد، چراکه سنگ تاج قوس، تنها دهانه میان دو طره بیرون زده‌ای را که در رج پایین‏تر قرار دارند، پوشش می‏دهد. شبه قوس‌هایی که بر مبنای پوشش طره‏های زیرین شکل گرفته بودند، در بناهایی چون مقبره گنبدی آگاممنون[37] در میسین یا کلبه‏های ترولو[38] واقع در آپولیا[39] و همچنین کلبه‏هایی در پروانس[40] فرانسه که تا حدی به ترولو شبیه است، نیز قابل‌مشاهده هستند.

بر مبنای حدس و گمان می‏توان اذعان داشت که نمونه اولیه سازه‏های گنبدی که تحت نیروی فشاری باشد، به شکل چارچوبی از نی‏های خم‏شده، نهال‏ها یا الوارهای انحناداری بود که تارک آن‌ها را به یکدیگر متصل ساخته و سطح فوقانی این چارچوب را با علف، کاه‌گل یا روکشی از یک ماده کدر می‏پوشاندند. بر اساس شواهد متقن، چنین کلبه‏هایی تا سال 1900 در انگلستان ساخته می‏شدند و نمونه‏هایی از آن در سراسر جهان قابل‌مشاهده است. شواهدی از گنبدهای کمابیش مخروطی که از گل یا خشت ساخته شده‏اند، در عراق به‏دست آمده که به هزاره پنجم یا ششم پیش از میلاد تعلق دارند. استفاده از سنگ برای ساخت گنبد، پس از تجارب ساخت گنبد با مصالح انعطاف‏پذیر اتفاق افتاد و به‏عنوان یکی از نخستین نمونه‏های آن می‏توان به‏پوشش مقبره آگاممنون (1300 پیش از میلاد) در میسن اشاره داشت که با پوشش دهانه‏ای به طول 14.5 متر، بسیار عظیم به نظر می‏رسید. این گنبدهای اولیه را در حقیقت می‏توان شبه‏گنبدی نامید که شکلی نسبتاً مخروطی دارند، چراکه بدون قالب‏بندی ساخته می‏شدند و هر رج از سنگ‌ها، با اندکی پیش‏آمدگی نسبت به رج پیشین به پایه‏ای برای ردیف بالای خود بدل می‏شد و این روند تا زمانی که روی آن با یک سنگ بزرگ پوشیده شود، ادامه می‏یافت.

در فاصله سه قرن، بنّاها و معماران رومی با استفاده از سیمان پوزولانی قادر به پوشش دهانه‏های بزرگ (دهانه 30 متر چندان غیرعادی نبود) از طریق طاق‏زنی شدند که نقطه اوج آن را می‏توان در حمام کاراکالا[41] (211 پس از میلاد) مشاهده کرد. بعضاً برای ساخت طاق‏ها، از ملات استفاده نشده و در عوض اتصالات میان سنگ‌ها به‏شکل ماهرانه و استادانه‏ای ایجاد می‏شد که به‏عنوان نمونه‏های برجسته آن می‏توان به پل پونت‏دوگارد[42] و [باروی] شهر فالری‏نووی[43] اشاره داشت. بزرگ‌ترین طاق‏های برجای‌مانده از پل‏های رومی، به پل پونت سنت مارتین[44] در نزدیکی ائوستا[45] تعلق دارد که دهانه‏های آن بالغ بر 35.5 متر است. تا زمان پیدایش سیمان پرتلند و بتن تقویت‌شده با فولاد در اواسط قرن نوزدهم، امکان ساخت طاق‏هایی که دهانه‏های آن‌ها از نمونه‏های برجسته رومی بیشتر باشد، میسر نبود.

رومی‏ها از سه نوع ساختار مختلف برای طاق‏ها استفاده می‏کردند؛ نوع نخست استفاده از چیدمان پله‏ای سنگ‌های گوِه‏ای و چندضلعی بود که در امتداد اسپاندرل‏ها[46] و روی پایه‏های زیرین که معمولاً از مصالح بنایی بودند، قرار می‏گرفت. نوع دوم، طاق‏های سرتخت بودند و سومین نوع، طاق‏هایی بودند که در آن‌ها برای کنار هم نهادن سنگ‌های گوه‏ای شکل از اتصالات کام و زبانه‏ای استفاده می‌شود. این اتصالات کام و زبانه‏ای که در معماری عثمانی به عالی‏ترین حد خود رسید، ساخت قوس را تسهیل کرده و خطر فروپاشی آن را کاهش می‏دادند. از قوس‏های سهمی شکل که به دوران پس از اقتدار رومی‏ها تعلق دارند، به‏عنوان راه‏حلی برای ساخت پل‏های کوچک روی پی‏های سست که سازه را با خطر گسیختگی یا انحراف از محور شاغولی مواجه می‏ساختند، استفاده می‌شد. نمونه‌هایی از این قوس‏ها را می‏توان در ونیز مشاهده کرد، اما تعداد بیشتری از آن‌ها در دلتای رودخانه یانگ جی[47] (یانگ تسه) چین پیدا شده است که احتمالاً منشأ پیدایش این نوع از قوس‏ها نیز به شمار می‏روند.

گنبدها نیز همانند طاق‏ها معمولاً از مصالح بنایی نظیر سنگ ساخته می‏شدند. قدیمی‌ترین گنبد برجای‌مانده در جهان که از ملات سیمانی بهره برده است، به پوشش مخروطی شکل استخر آب سرد[48] یک حمام عمومی در پمپئی[49] متعلق به سده اول پیش از میلاد باز می‏گردد که دهانه‏ای به طول 6 متر را پوشش می‏داد. تنها یک‌صد سال پس از احداث گنبد حمام مذکور، ساختاری که به‏اصطلاح آن را معبد مرکوری[50] می‏خوانند ولی در اصل یک حمام است، در بایا[51] بنا شد که گنبد آن دهانه‏ای بالغ بر 21.5 متر را پوشش می‏داد. بااین‌حال، در سده اول و دوم پس از میلاد، ساخت گنبدهای واقعی به‏سرعت پیشرفت کرد و در سال 128 میلادی، شاهد آخرین اعتلای این گنبدها در پانتئون[52] هستیم؛ قطر داخلی این گنبد 43.3 متر بود تا 13 قرن پس‌ازآن همتایی نیافت و حتی پس از گذشت 19 قرن، گنبدهای ساخته‌شده تنها چند سانتی‏متر از این ابعاد بزرگ‌تر شده‏اند (Feilden, 2003).

در ایران نیز، بر اساس تجربیاتی که در ساخت گنبد با آجر به دست آمده بود، گنبدهایی با استفاده از سنگ و ملات آهکی اجرا شد که از اساس با نمونه‌های رومی متفاوت بود. پوشش کاخ‌های ساسانی که تنها چند قرن پس از نمونه‌های رومی اجرا شده بودند، از سنگ‌های تراش‌خورده استفاده نمی‌کردند و نقطه قوت آن را باید در راهکار خردمندانه‌ای که برای تبدیل زمینه مربع به پوشش مدور جستند، دانست.

تا پیش از وقوع انقلاب صنعتی و شکل‌گیری علوم مهندسی جدید، اصولی که در بالا بدان اشاره شد معیار عمل بوده و تنها خلاقیت‌های انفرادی معماران و مهندسان دوره‌های مختلف بود که باعث شکل‌گیری برخی از شاهکارهای قرون گذشته می‌شد. با ظهور مصالح جدید و ابزارهای نوین، بشر قادر شد تا از سنگ و دیگر مصالح طبیعی در بالاترین ظرفیت‌های ممکن آن بهره ببرد. بااین‌حال، هنوز هم به برخی از آثار اشاره‌شده به چشم شاهکارهای انسانی ‌نگریسته شده و انسان معاصر خود را در برابر هنر استادکارانی که این آثار را خلق کرده‌اند، ناتوان می‌بیند.

---

[1] -Gobekli Tepe؛ تپه گوبکلی در جنوب شرقی ترکیه و در نزدیکی شهر اورفه واقع شده و به‌عنوان دیرینه‌ترین مکان پرستش و رسوم دینی شناخته می‌شود. در این محوطه که قدمت آن به ۱۱۶۰۰ سال پیش بازمی‌گردد، تاکنون حدود بیست ساختار سنگی بسیار بزرگ مربوط به دوره‌های مختلف کشف شده است. (Mann 2011)

[2] – Ġgantija Temples

[3] – Acropolis

[4] – Colosseum

[5] – Two Prudential Plaza

[6] – Empire State Building

[7] – MLC Center

[8] – Society for Savings Building

[9] – Amoco Building

[10] – Aon Center

[11] –  کاخ هخامنشی بردک سیاه در فاصله 15 کیلومتری شمال غرب برازجان و در میان نخلستان‌های روستای درودگاه قرار دارد. درودگاه در محل اتصال دو رودخانه بزرگ “شاپور” و “دالکی” واقع است.

[12] – متأسفانه این بنای ارزشمند در فروردین‌ماه سال 1394 و در گیرودار جنگ داخلی کشور عراق، توسط گروه تروریستی داعش تخریب شد.

[13] – گیرچارو ترکیبی از شیرآهک، خاک رس شسته شده و آسیا شده، گچ نیم پخته و نیم‌کوب، گاورس (ماسه‌ای با دانه‌هایی به اندازه ارزن) شکرسنگ، شیره ساخته انگور یا خرما بود که بعضی‌اوقات پشم بز یا پشم شتر نیز به آن می‌افزودند. از این ملات برای مصالح سنگی، آجری و کاشی در بناهایی که با آب سروکار ندارند استفاده می‌شد.

[14] – aqueduct in Segovia

[15] – Florence

[16] – Fountain of Neptune

[17] – Cathedral of Santa Maria del Fiore

[18] – Laurentian Library

[19] – Michelangelo Buonarroti

[20] – Al-Aqsa Mosque

[21] – Mosque–Cathedral Of Córdoba

[22] – Ibn Tulun

[23] – Kairouan

[24] – Granada

[25] – Alhambra

[26] – Sheikh Zayed Mosque

[27] – Salini Impregilo؛ یکی از بزرگ‌ترین شرکت‌های پیمانکار ساخت‌وساز که در سال 1963، مجری پروژه سد دز در ایران بود.

[28] – Fukien, China

[29] – Pyramid of Cheops

[30] – Lion Gate at Mycenae

[31] – Delphi

[32] – Babylon

[33] – Menteumhet

[34] – Thebes

[35] – Tiryns

[36] – Epidaurus

[37] – Agamemnon

[38] – Trullo؛ کلبه‌‏هایی که به شکل سنگ‏های خشکه‏‌چین و با پوششی مخروطی شکل بنا شده‌‏اند؛ این سبک از ساخت منحصر به منطقه‌‏ای در ایتالیاست.

[39] – Apulia؛ منطقه‏ای در جنوب ایتالیا.

[40] – Provence

[41] – Baths of Caracalla

[42] – Pont du Gard؛ پلی در جنوب فرانسه

[43] – Falerii Novi؛ شهری در شمال رم

[44] – Pont St Martin

[45] – Aosta

[46] – Spandrel؛ پیشانی یا دیوار مثلثی میان دو دهانه طاق که به‌‏مثابه پیشانی نما در حدفاصل دو دهانه متوالی طاق، عمل می‏کرد.

[47] – Yangtze

[48] – Frigidaria؛ فریجیداریوم یک استخر بزرگ آب سرد بود که پس از استفاده از حمام‌های گرم رومی، در آن آب‌تنی می‌کردند.

[49] – Pompeii

[50] – Temple of Mercury

[51] – Baia

[52] – Pantheon