ترجمه‌ای از فصل هشتم کتاب «حفاطت از بناهای تاریخی»؛ اثر «سر برنارد فیلدن»
مترجم: سعید محمودکلایه، حمید محمودکلایه
کانون زلزله[1]. نقطه‌ای در پوسته زمین که محل تقریبی نخستین شکستگی‌ها است. توده‌های زمین، خطوط محیطی طویلی دارند که جابه‌جایی‌های نسبی در طول آن‌ها رخ می‌دهد. همچنین این امکان وجود دارد که اختلالات سطحی زمین (یا اختلالات نزدیک به سطح)، بسیار شدیدتر از اختلالات خود نقطه کانونی زلزله باشد. معمولاً کانون زلزله حدود 20 تا 30 کیلومتر پایین‌تر از سطح زمین قرار دارد.
کانون ژرفا[2]. واژه‌ای معادل کانون زلزله.
رومرکز زمین‌لرزه[3]. نقطه‌ای روی سطح زمین است که مستقیماً بالای کانون ژرفی، جایی که زمین‌لرزه سرچشمه می‌گیرد، قرار دارد.
فاصله رومرکز زمین‌لرزه[4]. فاصله بین رومرکز زلزله تا ایستگاه رصد.
فاصله کانون ژرفا[5]. فاصله بین کانون زلزله تا ایستگاه رصد.
امواج کشندی، آب‌لرزه یا سونامی[6]. سونامی به لرزش شدید آب دریا گفته می‌شود که در پی زمین‌لرزه‌های زیر دریا پدید می‌آید. سرعت سونامی که بر اساس فرمول V = √(Dg) محاسبه می‌شود، به عمق اقیانوس بستگی دارد؛ در این فرمول، V بیانگر سرعت و D بیانگر ژرفای آب است. بازه زمانی معمول در چنین موج‌هایی یک ساعت است و در عمقی به اندازه 5.6 کیلومتر، سرعت می‌تواند حدود 800 کیلومتر بر ساعت باشد؛ بنابراین طول‌موج حدود 800 کیلومتر خواهد بود. تشخیص سونامی در خود دریا تقریباً ممکن نبوده و تنها زمانی می‌توان به وجود آن پی برد که به خشکی برسد.
سیش ها[7]. موجی ایستا که در پهنه آب محصور یا نیمه محصور تشکیل می‌شود.
مود[8]. شکلی از نوسان که می‌تواند در مجموعه‌ای مشخص از اجزا و توده‌ها ایجاد شود. عموماً به اندازه درجات آزادسازی توده‌ها در مجموعه، مود وجود دارد. در هر مود مشخص و بازه زمانی مشخص، توده‌ها به نسبت معینی از جابه‌جایی بیشینه جابه‌جا می‌شوند.
مود معمولی. مود ابتدایی یا بنیادی که جابه‌جایی‌های مشهود در آن، فراتر از پایه ثابت است.
واکنش مودی. حرکت تمامی توده‌ها در یک مجموعه، در هر لحظه می‌تواند به‌عنوان مجموعه‌ای از مودهایی که هرکدام یک مؤلفه در نظر گرفته می‌شوند، توصیف گردد. بر یک مبنای زمانی، مؤلفه‌هایی که برای هر مود به کار می‌روند، به‌قدری متنوع است که واکنش کلی همواره در حال تغییر است. آزمایش محاسباتی سازه‌ها، شامل برآورد واکنش سیستم‌ها به‌صورت مود به مود بوده و جابه‌جایی یک مجموعه در یک مود مشخص، واکنش مودی نامیده می‌شود.
دوره. زمان صرف شده برای جابه‌جایی یک سیستم از متوسط موقعیت مکانی (نقطه‌ای در میانه مجموعه) و بازگشت به همان نقطه، به‌گونه‌ای که رفت‌وبرگشت در یک راستا صورت پذیرد؛ به این معنا که دومرتبه از نقطه متوسط موقعیت مکانی عبور کند. دوره تناوب اصلی به حالت مود معمولی بازمی‌گردد.
میرایی بحرانی[9]. از میرایی برای کاهش سرعت و یا کاهش میزان نوسان ایجادشده، در یک سیستم استفاده می‌شود. عموماً فرض بر این است که این میرایی، متناسب با سرعت توده‌ها است و از آن با عنوان میرایی گران‌رو یاد می‌شود. با ایجاد یک نوسان، این میرایی از صفر شروع شده و به‌تدریج اضافه می‌شود، تا جایی که توده به نقطه متوسط موقعیت مکانی بازگردد و ساکن شود. کمترین میزان میرایی موردنیاز برای وقوع این پدیده، میرایی بحرانی نامیده می‌شود.
میرایی. هر مجموعه ساختمانی، دارای درجاتی از میرایی است. عملکرد ارتجاعی یک سازه (با در نظر داشتن محاسبات لغزش اتصالات و آسیب اجزای غیر سازه‌ای) باعث دشوار شدن تخمین میرایی می‌شود؛ اما بااین‌وجود، معمولاً به‌صورت درصدی از میرایی بحرانی بیان می‌شود. میزان آن از 1% تا 10% متغیر است.
ضریب مشارکت. سهم هر مودِ مشخص نسبت به واکنش کلی، برای هر لحظه معین، قابل برآورد است. نسبت سهم هر مود را ضریب مشارکت آن مود می‌گویند.
برش پایه. زمانی که لرزش جانبی در یک مجموعه و در واکنش به یک اختلال فاقد نظم رخ می‌دهد، حفظ تعادل مجموعه منوط به وارد آمدن یک نیروی جانبی (در برابر سایر نیروها) با بزرگی متغیر در پایه خواهد بود. حداکثر میزان احتمالی این نیرو در پاسخ به اختلال در طراحی را برش پایه می‌نامند. محاسبه مستقیم آن با ضوابط ساختمانی مربوطه ممکن بوده و بر این اساس، نحوه توزیع آن در میان یک مجموعه به منظور مشخص شدن الگوی طراحی برای بارگذاری لرزه‌ای تعیین می‌شود. با تجزیه‌وتحلیل مدل، برش پایه تنها در ارتباط با خود پایه محاسبه شده و بارهای احتمالی مربوط به مواضع دیگر، مستقیماً به دست می‌آیند.
طیف یا بیناب[10]. در ادبیات لرزه‌شناسی، طیف به ارتباط میان واکنش‌های مجموعه اطلاق می‌شود؛ این واکنش‌ها به شکل‌هایی چون شتاب، سرعت، جابه‌جایی و دوره هر یک از مقادیر میرایی شناخته می‌شوند.
واکنش طیف. گروه هم‌خانواده‌ای از منحنی‌های طیفی که در حقیقت، واکنش به یک اختلال معین زمینی محسوب می‌شوند. برای ایجاد یک طیف طرح، ممکن است که تعداد زیادی از طیف‌های واکنشی با هم ترکیب شوند.
طیف فوریه[11]. اثر حرکت زمینبر مبنای زمان در برابر شتاب، سرعت یا جابه‌جایی را می‌توان به سری‌های فوریه (به لحاظ عملکردهای دوره یا بسامد) تجزیه (خُرد) کرد. ترکیب مجدد این واکنش‌ها در خصوص دوره یک اختلال معین، طیف فوریه برای آن اختلال خاص خوانده می‌شود.
شتاب‌نگار حرکت نیرومند. وسیله‌ای برای اندازه‌گیری رابطه مطلق شتاب/زمانِ زمین، در محل نصب دستگاه؛ به‌رغم تغییر دوره‌های لرزشی زمین، ویژگی‌های گوناگون این دستگاه باعث می‌شود که با متعادل‌سازی داده‌ها، حرکات زمین را تا حد امکان با دقیق‌ترین میزان ممکن ثبت کند.
لرزه‌سنج[12]. وسیله‌ای که برای اندازه‌گیری تأثیر اختلالات زمین روی یک سیستم سازه‌ای مشخص، با دوره زمانی و میرایی معین، طراحی شده است.
لرزه‌نگار[13]. ابزاری معمولی با حساسیت بالا که به‌منظور تعیین زمان و ماهیت حرکت زمین برای متخصصان علم زلزله‌شناسی طراحی شده است و در نقاطی دور از ایستگاه، روی زمین نصب می‌شود. این دستگاه قادر به اندازه‌گیری دقیق جابه‌جایی‌های زمین در محوطه قرارگیری نیست.
[1] – Focus
[2] – Hypocentre
[3] – Epicentral
[4] – Epicentral distance
[5] – Hypocentral distance
[6] – Tsunami
[7] – Seiches
[8] – Mode
[9] – Critical damping
[10] – Spectrum
[11] – Fourier spectrum
[12] – Seismometer
[13] – Seismograph
