بررسی از منظر دیوارنگاری مطلوب و نامطلوب

نوشته : سعید محمودکلایه – محمد غلام نژاد

1 ) چکیده

دیوارنگاری در معنای عام آن، طیف وسیعی از فعالیت‌هایی را شامل می‌شود که از آثار هنری تا تخریب منظر شهری قابل تعریف خواهدبود. تصاویری که به سفارش مدیریت شهری و یا مالکین، در چهارچوب قانونی تهیه شده و به کیفیت بصری فضا می‌افزاید را می‌توان جدای از نمونه‌هایی که به بیان دیدگاه‌های شخصی، ابراز عقاید سیاسی، توهین‌های قومی و بعضا نژاد پرستانه، پیام‌های شخصی و یادگاری نویسی و در بدترین حالت فحاشی می‌پردازند، دانست.

در این مقاله، با تفکیک این دو پدیده از هم، به دو گروه دیوارنگاری مطلوب و نامطلوب، با بررسی زمینه‌های حفاظت از اولی و جستجوی راهکارهای ممانعت از دومی و نهایتا، پاکسازی این بدنه‌ها در صورت بروز مشکلات، بر آن بودیم تا به پیش نویس اولیه از دستورالعمل مواجهه با این مشکلات دست یابیم. شیوه‌های مکانیکال و شیمیایی برخورد با این مشکلات، به تناسب مسئله پیش رو و با توجه به مصالح ساختمانی و مشخصه‌های فنی آن تفکیک شده و تلاش شده است که در یک چهارچوب علمی به این موضوع پرداخته شود.

2 ) کلیدواژگان

دیوارنگاری، زیباسازی، حفاظت، بدنه‌های شهری، آثار تاریخی، پاکسازی

3 ) مقدمه

واژه گرافیتی یا دیوارنگاری، مشتق از کلمه ایتالیایی گرافیو^[1] (به معنی خراشیدن و یا اثر گذاری سریع یا خط خطی کردن) است و می‌توان آن را به معنای نشانه گذاری و نوشتن روی اشیاء، ساختمان‌ها و عوارض طبیعی به کار برد. این موضوع پدیده جدیدی نیست: به طور مثال می‌توان آن را بر روی ساختارهای تاریخی در سراسر جهان مشاهده کرد. همانند نمونه‌هایی متعلق به دوران پیش از تاریخ و تاریخی که در سایر نقاط دنیا نظیر ایران قابل مشاهده است. در شرایطی، این نشانه‌ها از منظر تاریخی و باستان‌شناسی ارزشمند محسوب می‏شوند که راوی تاریخ اجتماعی زندگی و رویدادها در دوره زمانی شکل گیری آن باشند.

3 – 1 ) دیوارنگاری نامطلوب

این موضوع را می‌توان در دو زمینه متفاوت بررسی کرد. نخست از نگاه ناهنجاری اجتماعی و دوم از نگاه اثر هنری. در واقع، می‌توانیم دو نوع دیوار نگاری را از هم تشخیص دهیم که به طور قراردادی، یکی را دیوارنگاری مطلوب و دیگری را دیوار نگاری نامطلوب می‌خوانیمش.

نگاهی به دیوارنگاری‏های ناهنجار که به طور روزانه در سطح شهر شاهد آنیم، از قبیل شعار نویسی، بیان عقاید شخصی، تصویرگری و فحاشی، گویای این است که این پدیده، به خصوص در سالهای اخیر به واسطه توسعه ابزار مورد استفاده به سرعت در حال توسعه است. این معضل در مواجهه با ثروت‌های فرهنگی و آثار تاریخی، چنانچه امکان بازگشت به وضعیت اولیه را از میان برد، خسارت‌های جبران ناپذیری را در پی خواهد داشت. البته مثال‌هایی وجود دارد که این امر را از تخریب آثار هنری (وندالیسم) به کار هنری ارتقاء می‌دهد. در آوریل سال 2007، یک نقاشی دیواری از بنکسی^[2] نزدیک به یک ایستگاهِ خیابانیِ قدیمی در مرکز لندن، و در حالی که به اشتباه روی آن رنگ آمیزی شد، در حدود 200000 یورو ارزش گذاری شد.  (Stephen 2007). به هر روی، چنین نمونه‌هایی بسیار نادر هستند و آنچه که در اینجا مورد نظر است، بیشتر جنبه آسیب رسانی به آثار هنری خواهد بود. دیوارهایی که برای این کار مستعد هستند به دفعات مورد حملات دیوارنگاران واقع می‌شوند و در مواجهه با بناهای ارزشمند و تاریخی، معادله پیچیده تری را موجب می‏شوند.

3 – 2 ) دیوارنگاری مطلوب:

در سالهای اخیر، نقاشی‌های زیادی بر بدنه‌های شهری و به سفارش ارگان‌های متولی شهر و مالکین نقش بسته‌اند که بر اثر عوامل زیادی از قبیل آلاینده‌ها و تخریب گران آثار هنری دچار مشکل شده و تصویر آن مخدوش شده است. این موضوع دو مطلب جداگانه را در خود مستتر دارد. نخست بحث دیوارنگاری هنری و ارزش‌های آن است که در اینجا چندان به آن نمی‌پردازیم و دوم، حفاظت از این آثار هنری در قبال آسیب‌های احتمالی است که در اینجا موضوع پژوهش خواهد بود.

4 ) مروری بر تاریخچه دیوارنگاری

شاید بتوان به عنوان نخستین دیوارنگاری‌ها، به تصاویر غارهای تاریخی که در سراسر جهان گسترده‌اند اشاره کرد. دیوارنگاریهای موجود در غارهای لاسکو واقع در جنوب فرانسه و آلتامیرا در اسپانیا، بازمانده از عهد پارینه سنگی در زمره نخستین نمونه‌ها به شمار می‌روند. به عنوان نمونه ایرانی آن نیز می‌توان به غار میرملاس لرستان اشاره کرد که متعلق به دوران نوسنگی است. مضامین این نقاشی‌ها، آمیخته‌ای از اعتقادات مذهبی، تصاویر مربوط به شکار و مبارزه است. در ادوار بعدی و با حاکمیت امپراطوری‌های ایران تا عصر ساسانی و با پيشرفت زندگي شهري و ارتقا و گسترش معماري، نقاشي ديواري به عنوان عنصري تزييني جايگاه ويژه اي مي يابد که اين جايگاه تاکنون حفظ شده است. ديوار هاي کاخ‏ها و معابد آشوري، هخامنشي، اشکاني و ساساني در فاصله زماني به نسبت طولاني، جلوه گاه هنر درباري به شکل نقاشي ديواري بوده‌اند و ارتباط تنگاتنگ ميان اين گونه ديوارنگاره هاي درباري با آيين هاي مذهبي قابل چشم پوشي نيست. در برخي از اين موارد نقاشي ديواري جاي خود را به حکاکي روي سطوح وسيع و تخت ديوارها داده است. به طور کلي نقاشي در ايران از دوره اشکانيان رواج پيدا کرد و به دنبال آن نقاشي روي ديوار‌ها تحت تاثير ارتباط با دنياي غرب خصوصاً تمدن يونان و روم به عنوان تزيينات رونق گرفت. از نمونه هاي نقاشي ديواري در اين دوره مي توان به نقاشي‏هاي ديواري کوه خواجه در سيستان اشاره کرد. از دوره ساساني در امتداد سنت اشکاني نقاشي بر ديوارها، نمونه‏هاي ديوارنگاره وجود دارد که بيشتر آنها بر ديواره کاخ‌ها و بعضا به صورت سنگ نگاره‌ها، تصوير شده‌اند.

با ورود اعراب به ايران و حکمراني خلفاي مسلمان بر اين سرزمين کهن، نقاشي ديواري به عنوان زيرمجموعه اي از نقاشي، مورد محدوديت هاي فراوان قرار مي گيرد. آنچه اين محدوديت‌ها را به همراه مي آورد قوانين اسلامي در سده‏هاي نخست هجري است که موضوع نقاشی‌ها را به سمت مضامین انتزاعی سوق می‌دهد (جلالي فر 1389. 7. 13).

از این دوران تا ظهور صفویه، این هنر شکل دیگری به خود گرفته و به حیات خود ادامه می‌دهد. استفاده از مضامین قرآنی که زیبنده اماکن متبرکه بوده‌اند با استفاده از مصالحی چون آجر، کاشی و گچ، شکل دیگری از دیوارنگاری را در این دوران پدید می‌آورد. در این میان، در برخی از کاخ‌های سلطنتی – به خصوص در عصر خوارزمشاهیان- نقوش دیواری حضور داشته‌اند که بعضا حاوی مضامینی غیر اخلاقی بوده‌اند و به هر حال، در حال حاضر، آثاری برای شناسایی نحوه اجرای این نمونه‌ها در دست نیست.

عصر صفوی، رونق مجدد نقاشی دیواری را در پی دارد. در اين دوره نقاشي ديواري به عنوان اصلي ترين روش تزييني در معماري به کار بسته مي شود و زينتگر کاخ هاي زيباي صفويان در شهر هاي ايران مي شود. نقاشي هاي ديواري در اين دوره هم در شکل نقوش انتزاعي و هم در قالب روايت هاي داستاني از رزم و بزم، حياتي مجدد مي يابد.

هنر دیوار نگاری عصر قاجاریه، متاثر از تحولات این دوره و ارتباطات بین المللی متحول شده و ماهیت نقوش به سمت مناظر غربی و بعضا معماری آن، سوق پیدا می‌کند. کاشی کاری‌های این دوره و نقاشی‌های قهوه خانه‌ای، فارغ از مضامین آن، در تکنیک‌های اجرایی نیز دچار تحول می‌شود. بررسی نمونه‌های برجای مانده در برخی خانه‌های تاریخی، گویای همین مسئله است.

عصر پهلوی، زمینه ساز تغییرات دیگری در موضوع نقاشی دیواری شد. نقاشی دیواری در قالب عنصری تبلیغی از این مرحله وارد کار می‌شود. از سوی دیگر، اندیشه‌های ملی گرایانه زمینه ساز بازسازی تصاویری از نقوش آثار باستانی به صورت برجسته در بدنه‌های شهری شد. این دوره، شاهد حضور نقاشی دیواری از محیط‌های داخلی و بسته، به فضاهای شهری و عمومی هستیم. دوران حکومت پهلوی دوم، همزمان با روی کار آمدن برخی اندیشه‌های سیاسی و احزاب مخالف و به موازات آن، توسعه تجهیزات دیوارنگاری در قالب مدرن آن، شاهد پیدایش نوع دیگری از دیوارنگاری در مضمون ایدئولوژیکی و شعارهای حزبی هستیم. استفاده از شابلون و اسپری رنگ برای تسریع کار، موجب گسترش آن به کل سطح شهر شد. در این میان، برخی مضامین اجتماعی نیز از سوی برخی هنرمندان به کار گرفته شد. این جریانات تا پیروزی انقلاب اسلامی تداوم داشت و می‌توان گفت که مضامین سیاسی و اجتماعی، عمده دیوار نگاریها در این سال‌ها را تشکیل می‌داد (کفشچیان مقدم و رویان 1387).

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، این پدیده، از رونق نیفتاد و بیشتر به سمت مضامینی با محوریت حفظ ارزش‌های اسلامی، مفاهیم ضد امپریالیستی و ضد استعماری و شعارهای دینی و مذهبی سوق یافت. با آغاز جنگ تحمیلی، دیوارها در اختیار جنگ و مضامین دفاع مقدس قرار گرفتند. با پایان جنگ، دیوارنگاری‌ها، بیشتر تحت نظر سیستم‌های دولتی قرار گرفت و مضامین آن، عموما تصاویر شهدا، منظره‌سازی و شعار نویسی شد (جلالي فر 1389. 7. 13).

در سال‌های اخیر، جدای از تداوم سیاست‌های پیشین و نظام قانونی دیوارنگاری، شاهد ظهور نسل جدید از دیوار نگاری هستیم که معمولا فضاهای مستعد آن، نقاطی است که کمتر بر روی آن نظارتی وجود دارد، و در واقع تقلیدی است از سبک‌های غربی دیوار نگاری که توسط آنارشیست‌ها پیگیری می‌شود.

5 ) دیوار نگاری‌های نامطلوب و راهکارهای مقابله با آن

در حال حاضر، دیوار نگاری نا مطلوب، مشکلی است که بسیار فراگیر شده است. بخصوص، در 50 سال اخیر و در نتیجه سهل الوصول بودن و ارزان بودن ابزارهای مربوط بدان[3]، این امر تشدید یافته است.  پس از پدیدار شدن دیوار نگاری‌های نا مطلوب، اولویت حذف آن با سرعت هر چه بیشتر در نظر گرفته می‌شود. این امر متاثر از چند دلیل است. نخست به دلیل پیشگیری از مسابقه مقلدانه‌ای است که به سرعت، یک دیوار تمیز را مخدوش خواهد ساخت. دیوارنگاری‌ها می‏تواند ناشی از تفکرات نژاد پرستانه بوده و یا، ماهیتی توهین آمیز داشته باشد. بسیاری از شوراهای شهری در سراسر جهان، سیاست خود را بر حذف این دیوار نگاری‌ها یک تا دو ساعت پس از گزارش آن، بنا نهاده‌اند. همچنین، همانند رنگ‌ها، چسب و جوهر هر چه بیشتر خشک شود، امکان زدودن آن مشکل‌تر شده و اغلب، بهترین زمان مواجهه با آن، پس از وقوع می‏باشد. دیوار نگاری عموما منجر به اشکال جدی تری از تخریب‌گری آثار هنری شده و نهایتا، زوال یک محدوده را از طریق کمک به انحطاط اجتماعی موجب خواهد شد. علی رغم اینکه دیوار نگاری ممکن است به عنوان آسیب بصری در نظر گرفته شود، هر گونه ایده برای حذف آن از وجوه حساس بناهای تاریخی و آثار هنری، نیازمند توجه خاص است: شیوه‌هایی که به منظور پاکسازی دیوارهای مستحکم مورد استفاده قرار می‌گیرند، در مواجهه با ساختمان‏های تاریخی و ارزشمند و یا دیگر آثار هنری، ممکن است منجر به آسیب‌های قابل توجه گردند.

در اینجا بر آنیم تا با بررسی طیف مصالحی که بر روی آن عمل دیوارنگاری صورت می‌گیرد راهنمایی‌های لازم در خصوص نحوه زدودن آن از روی کلیه انواع مصالح بدون آسیب رسانی به نما و لایه‌های زیرین آن را ارائه کنیم. پیشنهادات بر پایه استفاده از موانع فیزیکی برای محافظت از جداره‌های تاریخی در برابر دیوار نگاری، و نحوه به کارگیری روکش‌های مانع برای زدودن دیوارنگاره‌ها خواهد بود. به متولیان ساختمان‌های تاریخی و آثار هنری در خصوص اهمیت آمادگی برای تسریع در زدودن دیوار نگاری‌ها از طریق آزمایش روش‏های متفاوت پاکسازی به منظور دست یابی به مناسب‌ترین شیوه‌های درمانی، توصیه می‌شود. سلامت، ایمنی و مسائل زیست محیطی و همچنین مسائل مربوط به نظارت مورد توجه قرار خواهند گرفت. حذف دیوارنگاری بدون آسیب رسانی به مصالح ساختمان‌های تاریخی، نیازمند تکنسین‌های آموزش دیده و در بعضی موارد، مرمتگران حرفه‌ای است. و چنانچه این اماکن در تملک اشخاص حقیقی باشند، باید توجه داشت که خود مالکین، بدون آگاهی نسبت به شرایط فنی، نباید به این کار دست بزنند.  

5 – 1 ) سیاست‌های پیشگیرانه

برای نقاطی که در چند نوبت دچار مشکل دیوار نویسی بر جداره‌های تاریخی (و غیر تاریخی) آن شده‌اند، مسئولان و نهادهای مرتبط با این آثار نظیر سازمان میراث فرهنگی، سازمان شهرداری و شهرداری مناطق، نیازمند یافتن سیاستی برای جلوگیری از وقوع این حوادث در آینده خواهند بود. در مواجهه با مشکل دیوارنگاری، ترکیبی از کشف و آگاهی از علل و شرایط وقوع آن در حین بازرسی‌های قانونی و ممانعت از وقوع مجدد آن بواسطه استفاده از سیاست‌های بازدارنده می‌تواند شکل دهنده مبانی لازم برای پاسخگویی به مشکل پیش رو باشد.

کاملا واضح است که ادوات پیشگیری از وقوع این حادثه از هزینه‌های لازم برای پاکسازی آن به مراتب ارزان‌تر خواهد بود. بازرسی محل، بخصوص در نقاطی که پیش از این از طریق دیوارنگاری آسیب دیده‌اند از جمله اقدامات ضروری است. اغلب، سطوح تخت و سهل الوصول، بیشتر از سایر نقاط مورد توجه دیوار نگاران است، اما همیشه هم اینگونه نیست و در بعضی موارد این افراد کارهای خود را برای تاثیر بیشتر بر روی پل‌ها و دیوارهای بزرگ اجرا می‌کنند. همانگونه که دو مکان نمی‌تواند شرایطی مشابه داشته باشند، یک مجموعه تجهیزات بازدارنده را نیز نمی‌توان برای همه مکان‌ها تجویز کرد. هر مکان باید با شرایطی مختص به خود آن مکان مراقبت شود. تجهیزات حفاظتی معمولی شامل ترکیبی از موارد زیر خواهند بود:

1. استفاده از نورافکن و یا سیستم‌های ارتقا یافته نور پردازی در فضاهای تاریک به عنوان عاملی بازدارنده
2. سیستم‌های پایش نظیر تلویزیون مداربسته نیز می‌تواند مفید فایده باشد. نصب دوربین‌های کنترل، بخصوص به گونه‌ای که قابل مشاهده باشند باعث کاهش رفتارهای ضد اجتماعی از قبیل دیوارنگاری خواهد شد.
3. سیستم گشت‌های امنیتی، عموما به عنوان عاملی بازدارنده در برابر تکرار حمله‌های اینچنینی به جداره‌های تاریخی ارزشمند شهری عمل می‌کنند. البته این امر مستلزم هزینه‌های بالا است که در بسیاری موارد امکان‏پذیر نخواهد بود.
4. موانع فیزیکی نظیر دیوار، نرده، درب و ورودی‌ها می‌تواند افراد را نسبت به دسترسی‌های غیر مجاز به این فضاها دلسرد کند. اما باید توجه داشت که نباید از تاثیر این اقدامات بر روی ساختاری که قصد حفاظت از آن را داریم، غافل شد. در بدترین حالت، این تاسیسات می‌تواند بر کیفیت محیطی محل تحت حفاظت، تاثیر بگذارد. و در حالت دیگر، خود این تاسیسات جدید، می‌تواند به عنوان بستری برای دیوارنگاری، مورد استفاده قرار گیرد.
5. طراحی منظر (چه به صورت منظر نرم و چه به صورت منظر سخت^[4]) را می‌توان از مشخصات مهم سیاست‏های پیشگیری از دیوارنگاری به شمار آورد. از این روش و با استفاده از گیاهان تیغ دار با سرعت رشد بالا یا گیاهان درشت مقیاس، می‌توان در روند کاهش سهولت دسترسی استفاده کرد.
6. موقعیت تجهیزات جدید، می‌تواند بر ساختارهای مجاور تاثیر بگذارد. برای مثال، موقعیت یک ایستگاه اتوبوس و یا کیوسک تلفن در نزدیکی یک بدنه سنگی، ممکن است به تهییج برای دیوارنگاری منجر شود. بنابراین باید احتمالات جایگذاری‌ها مورد اندیشه قرار گیرد.

5 – 2 ) پاکسازی بدنه‌های شهری (تاریخی)

پاکسازی دیوارنگاری بمحض حادث شدن آن، کلیدی است برای رفع و ممانعت از وقوع مجدد آن. بنابراین، نیت از نگارش این متن، کمک به متولیان این امر برای یافتن بهترین، سریعترین، موثر‌ترین و ایمن‌ترین راه پاکسازی جداره‌های خارجی تاریخی (و غیر تاریخی) است، که بر روی آن دیوارنگاری صورت گرفته است.

پاکسازی جداره‌های تاریخی آسیب دیده، منوط به ایجاد تعادل، میان انفصال پیوند بین نگاره‌ها و مصالح ساختمانی از یکسو و تلاش برای اینکه مصالح آسیب نبینند از سوی دیگر خواهد بود. این مسئله نیازمند دانش کافی در خصوص موادی که در دیوارنگاری مورد استفاده قرار گرفته است و مصالحی که دیوارنگاری بر روی آن اجرا شده از یکسو و آگاهی لازم در خصوص شیوه‌های پاکسازی و مواد مورد استفاده در این روش‌ها، از سوی دیگر است. در غیر این صورت، این امکان وجود دارد که نمای مصالح بنایی به شکل بدی تغییر یافته و یا حتی مصالح در حین این کار آسیب ببیند.

5 – 2 – 1) مواد به کار رفته در دیوار نگاره ها

اغلب دیوار نگاری‌ها به وسیله اسپری رنگ ایجاد می‌شوند. شمار زیادی مواد حلال و رنگ‏بر نیز وجود دارد که می‌توان از طریق آن، رنگ‌ها را از بین برد که تعدادی از این مواد، چنانچه به درستی مورد استفاده واقع نشوند موجب تغییر رنگ مصالح برای همیشه خواهند شد. در نتیجه، پاک کردن رنگ باقیمانده مشکل و یا حتی غیر ممکن خواهد شد. اقدامات نادرست و شتابزده در جهت پاکسازی عوارض بدنه‌ها، با استفاده از مواد شیمیایی قوی یا ساینده‌ها، می‌تواند آسیب‏های دائمی را برای مصالح ساختمان تاریخی موجب شود که بعضا از خود دیوارنگاری، نتایج بدتری را به دنبال داشته باشد.

توانایی در تشخیص مواد به کار رفته در دیوارنگاری، قدم مهمی در پاکسازی موفقیت آمیز است. انواع بیشماری از اسپری رنگ (پلی اورتان‌ها، لاک‌ها، لعاب ها)، رنگ‌هایی که با قلم مو اجرا می‌شوند (روغنی، رزین‌های سنتزی و مصنوعی از قبیل وینیل^[5]، اکریلیک‏ها^[6]، استاتها^[7]، متاکریلات‌ها و یا آلکیدی ها^[8]) و به همین ترتیب ماژیک‌هایی با مواد اولیه پایدار هستند که عموما برای دیوار نگاری مورد استفاده قرار می‌گیرند. همچنین مواد دیگری شامل ماژیک‌هایی با جوهر محلول در آب، قلم‌های نوک نمدی، گچ، مداد گرافیتی، مداد رنگی، پاستل، واکس و کرین‌های روغنی (مداد شمعی)، براق کننده مایع کفش و حتی رژ لب نیز در دیوارنگاری مورد استفاده قرار می‏گیرد. طیف این مواد وابسته به تداوم توسعه آن از سوی دیوارنگاران است.

رنگ‌ها، ترکیبی هستند از رنگ دانه‌ها که باعث شکل گیری نوع رنگ شده و توان پوشش دادن سطوح زیرین را فراهم می‌کند. به علاوه چسب، که رنگ دانه‌ها را در کنار یکدیگر نگه داشته و باعث اتصال آن به زیر لایه‌های سطوح نقاشی شده می‌شود و همچنین یک ماده حلال که باعث می‌شود تا ترکیب رنگ دانه-چسب، خاصیت روان بودن را به خود بگیرد. ممکن است تا بعضی از اسپری‌ها و ماژیک‌ها، به جای رنگ دانه حاوی جوهر باشند. رنگ به صورت خیس اجرا می‌شود. عموما بر اثر تبخیر ماده حلال، چسب باعث تصلب رنگ می‌شود. هر چه ماده حلال در محتویات رنگ بیشتر باشد، میزان روان بودن رنگ بیشتر شده و در نتیجه، امکان نفوذ رنگ به حفره‌های ریز مصالح بیشتر خواهد شد.

دو جزء اصلی تشکیل دهنده بیشتر موادی که در دیوار نگاری‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد یعنی رنگدانه-جوهر و چسب، ممکن است که تنها بر روی پوسته مصالح باقی مانده و یا اینکه به درون آن نفوذ کنند. میزان عمق نفوذ این مواد بسته به عوامل متعددی از قبیل کشش سطحی زیرلایه‌ها و میزان چسبندگی یا ویسکوزیته ماده حلال یا دیگر ناقل‌ها خواهد بود. بنابراین، حتی با حذف تمام رنگ دانه‌ها و مواد چسبنده، بقایایی از دیگر مواد تشکیل دهنده بر روی (و یا زیر) سطوح مصالح ساختمانی باقی خواهد ماند. به ویژه فرایند زدودن لکه‌های باقی مانده و یا شبح دیوارنگاره‏ها (از جمله مواردی که از هر نوع رنگ قرمز و یا رنگ دانه‌های سیاه در اسپری رنگ استفاده شده باشد)، دشوارتر خواهد بود. در خصوص دیوارنگاری‌هایی که با رنگ صورت می‌گیرد، آگاهی از مدت زمانی که بر روی دیوار باقی مانده، بسیار سودمند است. در مورد دیوار نگاره‌هایی که هفته‌ها یا ماه‌ها بر روی دیوار باقی مانده‌اند، فرایند تصلب تقریبا تکمیل شده است. به همین نسبت، امکان حل شدن رنگ کاهش یافته و پاکسازی آن به مراتب دشوارتر خواهد بود.

5 – 2 – 2 ) بررسی مصالحی که مورد حمله گرافیتی واقع می‌شوند

زیر لایه مصالح بنایی تاریخی باید مشخص باشد. آن گونه که در این جا منظور نظر است، واژه مصالح بنایی، در برگیرنده تمام گونه‌های سنگ طبیعی، مصالح پایه رسی نظیر آجر و سفال،  و مصالحی که دارای ترکیبات سیمانی هستند نظیر سنگ ریخته^[9]، بتن و ملات است. تخلخل به صورت کما بیش و حساسیت در قبال سایش، عامل مشترک میان مصالح بنایی است. پس از مشخص شدن مصالح، لازم است تا وضعیات آن از قبیل شکنندگی، تخلخل و میزان نفوذ‌پذیری پیش از آغاز پاکسازی مورد بررسی قرار گیرد. برای مثال، یک سنگ گرانیتی صیقلی، که به تازگی جلادهی شده است، به فرایند پاکسازی نسبتا ساده تری نیاز دارد. زیرا به واسطه نفوذ‌پذیری کم آن، ذرات رنگ، بیش از آنکه به لایه‌ها و منافذ آن نفوذ کنند در سطح باقی خواهند ماند. یک سطح کاملا صیقلی و جلادار، دارای کمترین حفره و شکاف ریز است و به طبع ذرات رنگ و چسب در اینچنین فضاهایی باقی نخواهد ماند. در مقابل، سنگ‌های مرمری که دچار عارضه هوازدگی هستند و یا سنگ‌های آهکی، دارای تخلخل بسیار بالا و نفوذ‌پذیری بیشتر هستند که با وجود سطوح زبر آن، امکان جایگیری رنگدانه‌ها در آن افزایش می‌یابد. شکنندگی در چنین سطوحی، پاکسازی آن را حتی با فرچه زبر، بدون اینکه خطر آسیب رسانی وجود داشته باشد، غیر ممکن می‌سازد. تفاوت میان بافت سطوح یا اندود نازک کاری، موجب می‌شود که یک ماده مخصوص پاکسازی بتواند در یک وضعیت خاص عمل کرده، ولی در شرایطی متفاوت قادر به انجام آن نباشد.

امکان دارد که بعضی از مصالح، در تماس با عوامل مختلف پاکسازی که برای شکستن و یا حل کردن پیوند میان دیوارنگاره‏ها و مصالح به کار می‌رود، واکنش منفی نشان دهند. بنابراین، به منظور پاکسازی، انواع مصالح ساختمانی مطابق با اینکه در گروه‌های حساس به اسید، غیر حساس به اسید و حساس به قلیا قرار داشته باشند، دسته‌بندی می‌شوند. در خصوص سنگ‌های حساس به اسید که ترکیبات مواد کربناتی دارند، در تماس با اسید احتمال آسیب دیدگی و یا حتی تخریب آن می‌رود. البته در بسیاری از موارد، ترکیبات پاک کننده اسیدی برای پاکسازی دیوار نگاری موثر نیستند و اغلب، نباید به این منظور مورد استفاده قرار گیرند. افزایش آگاهی در خصوص مصالحی که به اسید حساسیت دارند می‌تواند سودمند باشد. مصالحی نظیر: سنگ‌های آهکی، مرمر، تراورتن، ماسه سنگ‌های آهکی و شیست‌های رسی؛ بیشتر سنگ‌های صیقل خورده، سفال‌های لعاب دار و آجر لعاب دار. از مصالح غیر حساس به اسید نیز می‌توان به سنگ لوح، گرانیت، سفال و آجر بدون لعاب اشاره کرد. در مورد سنگ‌های حساس به قلیا، این احتمال وجود دارد که حاوی سیلیکات‌ها و یا ترکیبات آهن دار باشند. ترکیبات آهن با قابلیت حل شدن، در ترکیب با قلیا و یا آب واکنش نشان داده و لکه‌های شدید ایجاد می‌کنند. سنگ‌های حساس به قلیا عبارتند از بعضی از گرانیت‌ها و بسیاری از انواع ماسه سنگ‌ها، به ویژه آن دسته از آن که به رنگ‌های سبز و یا خاکستری یافت می‌شوند. هم اسید‌ها و هم قلیاهای قوی، در مواجهه با سطوحی که با لعاب جلا داده شده‌اند، آسیب رسان خواهند بود (Weaver 1995).

5 – 2 – 3 ) شیوه‌ها و مواد مورد استفاده در پاکسازی دیوارنگاره ها

شیوه‌های درمانی متعددی وجود دارد که از میان آنها، باید مناسب‌ترین شیوه که کمترین آسیب را برای جداره‌های تاریخی در پی داشته باشد، انتخاب نمود. شیوه‌های پاکسازی که مطابق با نوع دیوارنگاری و مصالح انتخاب می‌شوند، از پاکسازی ساده نقوشی که با مداد کشیده شده‌اند به وسیله پاک کن، یا پاک کردن نقوشی که با گچ کشیده شده‌اند با برس نرم، تا پاکسازی با آب (با یا بدون مواد شوینده)، استفاده از ضماد یا خمیرهایی که از مواد آلی حلال تشکیل شده‏اند یا رنگ برهایی که بنیان قلیایی دارند، و یا استفاده از مواد شیمیایی پاک کننده برای زدودن نگاره‌هایی که با رنگ ایجاد شده‌اند، متغیر خواهد بود. در شرایط بسیار محدودی، می‌توان از ابزار ساینده بصورت بسیار ظریف و کنترل شده استفاده کرد. پاکسازی موفقیت آمیز، منوط به دستیابی به ترکیبی هماهنگ میان مواد پاک کننده و شیوه‌های پاکسازی است.

الف – ضماد ها) در بیشتر موارد، موثرترین شیوه در پاکسازی مصالح ساختمانی استفاده از خمیر یا ضماد است. چنین محصولی، شامل مواد جاذب و گرد رس بی‌اثر نظیر کائولینیت^[10] یا سپیولیت^[11]، خاک دیاتومه^[12] (خاکی که در صافی آب

و غیره به کار می‌رود)، یا مواد سلولزی نظیر خمیر چوب نرم سلولزی یا ترکیب خرده کاغذ با یک حلال پاک کننده (یک ماده روان کننده نظیر آب، حلال‌های آلی، رنگ زداها و یا سفیدکننده) خواهد بود که به شکل خمیر یا دوغاب تهیه می‌شود. از ضماد‌ها به دو مقصود استفاده می‌شود: از این طریق، حلال‌های پاک کننده قادر خواهند بود که در محل لکه، برای مدتی طولانی در تماس با مصالح باقی بمانند و در این حین، این امکان را فراهم می‌آورند تا حلال‌های پاک کننده، مواد تشکیل دهنده لکه را از زیر لایه‌ها و از طریق ضماد، بدون اینکه دوباره رسوب کنند و یا مجددا بر روی مصالح ایجاد لک نمایند به سمت خود بکشند. ضماد‌ها، معمولا دارای پوششی از ورقه پلاستیکی هستند تا فرایند تبخیر آن به تعویق بیفتد. در گونه‌های بسیار متخلخل سنگ، نظیر مرمر، اگرچه ممکن است که با خمیر پاک کننده بتوان یک سمت سنگ را تمیز کرد، لکه‌ها می‌توانند به طور کامل از میان سنگ حرکت کرده و در سمت دیگر مصالح، مجددا رسوب کنند. بنابراین، در زدودن لکه و دیوارنگاری، همواره باید جانب احتیاط را رعایت کرد.

ب – آب و شوینده) زدودن دیوارنگاری از سطوح تاریخی، همواره باید با ملایم‌ترین روش ممکن آغاز گردد. در برخی موارد، این وسیله، شستشو با آب کم فشار است. دیوارنگاری تازه صورت گرفته – یک یا دو روزه- که با استفاده از ماژیک‏های محلول در آب ایجاد شده‌اند، گاهی اوقات ممکن است که به وسیله آب (که احتمالا با یک شوینده طبیعی و یا غیر یونی تقویت شده است) از بین بروند. شوینده‌های غیر یونی که در ماده حلال یونیزه نمی‌شوند، رسوب جامد و یا ته نشین قابل رویت نیز ندارند. آمونیاک، در پاکسازی دیوارنگاری‌های تازه موثر خواهد بود. در مورد مواد سفید کننده باید با احتیاط عمل کرد و قبل از استفاده، آن را مورد آزمایش قرار داد. زیرا بیشتر سفید کننده‌های تجاری البسه، غیر طبیعی بوده و احتمال دارد تا مواد تشکیل دهنده آن به شکلی نامطلوب بر روی مصالح بنایی آثاری بر جای گذارند. معمولا، آب و شوینده باید با یک ماده جاذب ترکیب شده و به شکل ضماد یا خمیر مورد استفاده قرار گیرد. اگر چه شستشو با آب در بیشتر مواقع، ملایم‌ترین شیوه پاکسازی برای ساختمان‌های تاریخی به شمار می‌رود، اما ممکن است که روش موثری برای پاکسازی نباشد، زیرا بسیاری از مواد مورد استفاده در دیوار نگاری، قابل حل شدن در آب نمی‏باشند.

پ- حلال‌های آلی و رنگ بر ها) بیشتر دیوارنگاریها را می‌توان بدون آسیب رسانی به سطوح تاریخی و با استفاده از محصولات مخصوص پاک کردن دیوارنگاری و رنگ برهای تجاری که از حلال‌های آلی تشکیل شده‌اند، از بین برد. اما، این محصولات باید آزمایش شده و مطابق با دستورالعمل کارخانه که به همراه محصول است، استفاده شود. به طور طبیعی، حلال‌ها باید به شکل خمیر و ضماد استفاده شوند تا از نفوذ آن به زیر لایه‌ها جلوگیری شود و موجب لکه گذاری و تغییر رنگ دائم مصالح نشود. شماری از رنگ برها، به صورت ژل یا خمیر غلیظ تولید می‌شوند تا به سطوح بچسبند، و بعضی از محصولات رنگ بر تجاری، محتوی کاغذی محکم که با الیاف تقویت شده هستند و یا دارای لایه پشتیبان پارچه‏ای هستند تا سرعت تبخیر را کاهش داده و همچنین پاک کردن مواد مورد استفاده را نیز تسهیل نمایند. فایده استفاده از حلال‌های آلی این است که آن‌ها به طور کامل تبخیر شده و هیچ پس ماندی بر روی مصالح نخواهند داشت. به هر حال، ممکن است تا حلال‌های آلی خطراتی را برای سلامتی در پی داشته باشند و کاربران آن باید از پوشش‌های محافظ به طور کامل بهره ببرند. اسپری‏های رنگ بر که به صورت فلّه‏ای تولید می‌شوند را نباید مورد استفاده قرار داد، زیرا ممکن است که رنگ محلول در حال حذف، باعث ایجاد لک در محدوده‌ای که پیش از این پاکسازی شده است، شود؛ و یا رنگ دانه‌ها بوسیله شستشو و یا سایش توصیه شده توسط سازنده محصول، مجددا پخش شود.

ت – ترکیبات قلیایی) این گونه از ترکیبات را می‌توان به منظور زدودن روغن، گریس و موم‌ها از روی سطوح مصالح غیر حساس به قلیا مورد استفاده قرار داد. همانند حلال‌های آلی، ترکیبات قلیایی نیز باید در ترکیب با ضماد یا خمیر جهت پاکسازی دیوارنگاری به کار روند. در صورت استفاده از ترکیبات قلیایی، لازم است تا سطوح مورد درمان با یک اسید ضعیف و آب، به منظور خنثی‌سازی و یا زدودن بقایای مواد قلیایی از روی مصالح، مورد شستشو قرار گیرند. مواد قلیایی قوی (دارای pH13-14)، نظیر موادی که ماده تشکیل دهنده آن هیدروکسید سدیم است ( سود سوزآور یا آب قلیایی)، به طور معمول نباید استفاده شوند زیرا چنانچه کاملا خنثی‌سازی نشوند، موجب شوره زنی و ایجاد لکه بر روی مصالح خواهند شد. رنگ برهای پتاسیمی و دیگر هیدروکسیدها نیز ممکن است تا در برابر ترکیبات آهن دار (در برخی از مصالح بویژه سنگ‌های آهکی ایندیانا) واکنش نشان دهند که منجر به ایجاد لکه‌هایی به رنگ قهوه‌ای تیره (رنگ زنگار)  و یا لکه‌های هیدروکسید آهن به رنگ سیاه شود که زدودن آنها بسیار دشوار است.

ث – سفید کننده ها) در بعضی از موارد، می‌توان سفید کننده‌های پایه قلیایی نظیر هیپوکلریت کلسیم را جهت بی‌رنگ کردن بعضی از رنگ‌های خاص در بسیاری از رنگ آمیزیها و جوهرها که به راحتی از طرق دیگر قابل زدودن نیستند، به کار برد.

ج –  شیوه‌های مکانیکی یا ساینده) درمان‌های مکانیکی شامل ساب خشک یا‌تر  استفاده از سنگ ریزه‌های ساینده نظیر ماسه، گرد دولومیت، اکسید آلومینیوم، خاکه پوست گردو، بی‌کربنات سدیم (جوش شیرین) ودیگر موارد می شود. شستشو با آب فشار قوی، و تراش و سمباده زنی مکانیکی نیز در همین زمره به شمار می‌روند. بسیاری از این گونه اقدامات سایشی، منجر به آسیب رسانی به مصالح ساختمانی شده و در اکثر موارد، نباید به عنوان یک شیوه پاکسازی بدنه‌های تاریخی مورد نظر باشند. این شیوه‌ها، چنانچه اشتباها توسط کاربران کارناآزموده انجام شود، منجر به این می‌شود که شبح دیوارنگاری برای همیشه بر روی مصالح باقی بماند. برخی از مصالح ساختمانی در برابر شستشو با آب فشار کم یا متوسط (psi 100 الی 400) نیز به راحتی آسیب می‌بینند. اما در بعضی از مواقع، در شرایطی بسیار کنترل شده، و چنانچه از فشار کم (35 الی 40  psi) و ساینده ریز استفاده شده باشد، تکنیک میکروساب می‌تواند برای زدودن رنگ از سطوح ظریف مصالح، روشی مناسب باشد.

چ – پاکسازی با لیزر) لیزرهایی که با سیستم ^[13]Nd: YAG کار می‌کنند نتایج موفقیت آمیزی در زدودن دیوار نگاره‏ها (علی الخصوص در مواردی که سطح زیرین آن دارای طیف‌های رنگی روشن باشد) داشته است. این امر به این دلیل است که پرتو‌های تابیده شده توسط لایه‌های رنگ دانه دار دیوار نگاره جذب شده و سبب انبساط و خروج آن خواهد شد. انرژی بسیار کمی نیز جذب لایه سطحی مصالح (زیر نگاره ها) می‌شود که با استفاده کنترل شده از لیزر توسط متخصص آن، احتمال باقی ماندن رد اقدامات، نسبت به شیوه‌های معمول کاهش خواهد یافت. مزیت عدم برخورد مکانیکی مستقیم با پوسته، این امکان را فراهم می‌آورد که پوسته‌های ظریف و آسیب پذیر نیز پاکسازی شوند. اما باید توجه داشت که قیمت بالای این تجهیزات سبب می‌شود که استفاده از این تکنولوژی تنها به مونومان‌ها و بناهای بسیار مهم محدود شود (Stephen 2007). اگر چه این روش، شیوه‌ای عمومی برای پاکسازی نیست، اما می‌تواند امید‌بخش یک روش غیر مخرب برای پاکسازی در آینده باشد.

6 – حفاظت از دیوارنگاری‌های مطلوب

مطابق آنچه که پیش از این بیان شد، منظور از دیوارنگاری‌های مطلوب، آن دسته از آثار هنری است که بر اساس یک ایده ارزشمند و توسط هنرمندان، و در چهارچوب قانونی تهیه شده است. هر چند با کمی اغماض، گروهی از دیوارنگاری‏های نامطلوب که بر اثر عوامل مختلفی چون، گذشت زمان، روایت تاریخی، بیان سیاسی و یا کیفیت اجرایی نیز ممکن است در همین زمره قرار گیرند. عوامل آسیب رسان به این آثار را می‌توان به سه گروه عمده تقسیم کرد:

• عوامل فرساینده طبیعی؛
• آلاینده‌های جوی؛ دی اکسید کربن (گاز گلخانه ای) که در ترکیب با رطوبت موجود در جو، تولید باران‌های اسیدی می‌کند، دی اکسید گوگرد، اکسیدهای نیتروژن و ذرات معلق دود (Inkpen 2004)
• تخریب گران آثار هنری؛ این گروه از آسیب‌ها در اشکال مختلف از قبیل رنگ آمیزی مجدد، نوشتن و مخدوش کردن تصاویر و مورد خاص اثرات دود ناشی از انفجار مواد محترقه که در بازه زمانی خاصی در کشورمان جریان می‌یابد، قابل بازشناسی است.

بر اساس آسیب‌های وارده، می‌توان راهکارهای حفاظتی را در دو گروه پیشگیری و درمان، دسته‌بندی کرد. راهکارهای پیشگیری، در انطباق با اقداماتی است که پیش از این در خصوص ممانعت از توسعه دیوارنگاری نامطلوب ذکر شد، اما عمده راهکار درمانی را باید در استفاده از لایه‌های محافظ و شیوه‌های پاکسازی عنوان کرد که پیش از این ذکر آن رفت. در خصوص شیوه‌های پاکسازی باید دقت داشت که مواد حلال، اعم از مواد اسیدی و یا قلیایی، ممکن است که به خود رنگ زیرلایه نیز آسیب رساند. از این رو توصیه کردن این روش‌ها بسته به نوع موادی است که در دیوار نگاری به کار رفته و همچنین نوع آلاینده نیز در تعیین روش مورد استفاده اهمیت دارد.

ضروری است که پیش از استفاده از هر روش پاکسازی، آزمایشاتی در مقیاس کوچک بر روی اثر صورت گیرد. این آزمایشات ترجیحا در‌بخش هایی انجام می‌شود که از دید کلی کمتری برخوردار بوده و به زبانی دیگر به چشم نیاید.

اما یکی از روش‌های درمانی مناسب، استفاده از لایه‌های محافظ و یا پوشش‌های شفاف است.

پوشش محافظ؛ پوشش‌های مانع و یا ضد گرافیتی به منظور تسهیل عملیات پاکسازی از روی سطوح متخلخل (به خوبی و راحتی پاکسازی از روی سطوح صیقلی)، در نظر گرفته می‌شوند. این پوشش‌ها به طور معمول شفاف هستند اما ممکن است که متاثر از رنگ دانه‌ها شوند. این مواد در طیف وسیعی و با فرمول‌های متفاوتی برای نیازهای گوناگون در دسترس هستند. ممکن است که استفاده از این غشای محافظ، به منظور محافظت از وجوه مصالح تاریخی که در معرض دیوارنگاری واقع شده‌اند، به عنوان یک راه حل ساده در ذهن متبادر شود. اما در اکثر موارد، این پوشش‌ها، آن نوشداریی نیست که در برخی از تبلیغات پیشنهاد می‌شود. بعضی از آن‌ها به سادگی کار نمی‌کند و برخی دیگر، ممکن است که موجب تغییرات فیزیکی یا زیبایی شناختی و یا حتی آسیب مصالح تاریخی شوند.

این پوشش‌ها به منظور پیشگیری از نفوذ مواد رنگی به داخل مصالح، مانعی بین وجوه مصالح و دیوارنگاره احتمالی ایجاد می‌کنند. آنها، غالبا با نیت تسهیل و تسریع پاکسازی دیوارنگاره‌های حادث شده بر بدنه‌های تاریخی (پیش از آن که دیوارنگاره‏های بعدی بدان افزوده شود و جداره تبدیل به هدف دیوارنگاران بعدی گردد) مورد استفاده قرار می‌گیرند. به طور معمول، دیوارنگاره‏هایی که بر روی این پوشش‏های شفاف اجرا می‌شوند، از طریق شستشو با آب کم فشار، پاک کننده‌ها و یا حلال، زدوده می‏شوند.

اساسا دو گونه از پوشش‌های شفاف وجود دارد: موقت و دائم. پوشش‌های موقت یا قربانی، در حین پاکسازی دیوارنگاشت‌ها از بین رفته و لازم است تا مجددا اجرا شود. پوشش‌های غشایی شفاف که به صورت دائم اجرا می‌شوند، در برابر آب یا حلّال‌هایی که جهت پاکسازی مورد استفاده قرار می‌گیرند، مقاوم‌تر بوده و پس از زدودن نگاره‌ها، بر روی مصالح باقی می‌مانند (البته باید توجه داشت که این پوشش‌ها نیز پس از چند مرحله پاکسازی، باید مجددا اجرا شود). گونه سومی از پوشش‌های غشایی شفاف نیز، با ترکیب پوشش دائم و موقت قابل تعریف است که بر مبنای یک سیستم دو بخشی کار می‌کند.

ابتدا به ساکن، با استفاده از سیلر اکریلیک آب مبنا، یک پوشش بر روی پوسته مصالح ایجاد می‌شود. سپس، باید لایه موقت (که شامل امولوسیون (شیرابه) پلی اتیلن مومی است) یا پوشش تجزیه شونده را بر روی آستر اولیه اعمال کرد. پس از پاکسازی، پوشش بستر بر روی مصالح، باقی مانده اما لایه دوم به همراه رنگ‌ها زدوده می‌شود و در نتیجه باید مجددا اجرا شود. (در این روش نیز پس از چند مرتبه پاکسازی لازم است که پوشش آستر مجددا اعمال شود.)

متاسفانه، در عمل، چند جنبه منفی نیز برای این پوشش‌های شفاف وجود دارد که باعث می‌شود تا نتوانیم آن را برای همه جداره‌های تاریخی توصیه کنیم. نخست، در استفاده از پوشش‌های روشن این احتمال می‌رود که باعث تغییر رنگ سطوح مصالح شده و نوعی از خاصیت درخشندگی و براق بودن به آن اضافه کنند که ممکن است به وضوح قابل تشخیص بوده و یا در شرایطی که در مقابل تابش مستقیم آفتاب قرار می‌گیرند یا در زمان بارندگی، این تمایز به چشم بخورد. دوم اینکه، احتمالا پوشش شفاف باعث کاهش تنفس مصالح و عبور بخارات آب شده و از این طریق باعث آسیب‏های کالبدی مربوط به رطوبت شوند. سومین نکته اینکه، ممکن است پوشش در دراز مدت دچار تغییر رنگ شود. قرار گرفتن در معرض اشعه‌های ماورای بنفش باعث تغییر رنگ پوشش به زرد می‌شود. تجمع آلودگی منجر به تیره شدن سطوحی که مورد درمان واقع شده‌اند خواهد شد؛ و برخی از پوشش‏ها در قبال اینکه بر روی سطوح مالیده شده و یا با قلم مو اجرا شوند، ظاهری درخشنده پیدا می‌کنند. چنانچه تنها یک‌بخش از یک ساختمان با این تمهیدات مورد درمان قرار گرفته باشد، چنین تغییراتی قابل توجه خواهد بود. از این گذشته، اگر این پوشش‌ها بر اساس یک قاعده منظم مورد مراقبت واقع نشوند، اغلب در طول حذف و اجراهای دوره‌ای و مداوم، توانایی خود را از دست داده و ناکارآمد می‌شوند. چیزی که اغلب؛ به صورت سطوحی نابرابر و تکه تکه بر روی مصالح به چشم می‌آید و ممکن است تاثیر بسیار منفی بر شخصیت اثر هنری برجای گذارد.

با وجود این اشکالات بالقوه، نمونه‌های بسیاری وجود خواهند داشت که مشکل دیوارنگاری و تداوم تکرار آن به قدری شدید است که به کارگیری پوشش‌های شفاف بر روی بدنه‌های تاریخی، بهترین تدبیر به شمار می‏رود. برخی از پوشش‏های پلی ساکاریدی با بنیان آبی، سیلیکون و یا پوشش‌هایی با مبنای سیلیکونی، به صورت موفقیت آمیز بر روی مصالح ساختمان‌های تاریخی استفاده شده‌اند. این مواد اساسا قابل رویت نبوده و تغییری در ظاهر طبیعی مصالح ایجاد نمی‌کنند. هرچند در قیاس با پوشش‌های مقاوم در برابر حلال، پایایی کمتری دارند. این مواد در برابر بخار آب نفوذ پذیر بوده (مانع تنفس جداره نمی‌شوند) و می‌توان آن را بلافاصله پس از پاکسازی آلودگی، مجددا اجرا کرد. (در شرایطی که پوسته‌ها هنوز مرطوب هستند).

با این حال، پیش از اعمال یک پوشش شفاف، نهایت احتیاطات اولیه باید رعایت شود. آزمایشات تجربی باید پیش از اعمال مصالح، بر روی محدوده‌هایی که از دید کمی برخوردارند و اهمیت چندانی ندارند به کار گرفته شود و محدوده‏های مورد درمان باید در یک بازه زمانی مشخص، مورد ارزیابی قرار گیرد. نتایج مطالعات آزمایشگاهی بر روی عملکرد نمونه‌ای از مصالح مشابه که پوشش بر روی آن اجرا شده است، می‌تواند تا حد زیادی سودمند باشد. اما، از آنجایی که آزمون‌ها در محیط کنترل شده صورت می‌گیرد، ممکن است که میزان صحت آن در قیاس با آزمایشاتی که در محل انجام می‌شود و به واسطه یکسان بودن عواملی چون آلودگی و آب و هوای آن، با بخشی که قصد درمان آن را داریم، نتایج مشابه را موجب می‌شود، کمتر قابل اعتماد باشد. چنانچه شرایط حکم می‌کرد، و یا استفاده از پوشش، ضروری تشخیص داده شد، لازم است تا یک مرمت گر ابنیه، نتایج آزمایشات انواع پوشش‌ها را پیش از انتخاب برای اجرا بر روی مصالح ابنیه تاریخی، مورد ارزیابی قرار دهد. بواسطه امکان بالقوه آسیب بصری ناشی از درمان، لازم است تا مالکین و متولیان این گروه از ابنیه تاریخی، موافقت نامه‌ای از کمیته‌ها و شوراهای فنی محلی – شهری (سازمان میراث فرهنگی و شهرداری)، دریافت کرده و پس از آن نسبت به درمان از طریق اعمال پوشش، اقدام کند.

آنچه که در یک پوشش محافظ به دنبال آن هستیم را می‌توان در بندهای زیر تشریح کرد:

• نفوذ‌پذیری در برابر بخار آب (امکان تنفس مصالح)
• غیر قابل رویت بودن، بدون اینکه پس از اجرا باعث درخشندگی و یا جلای مصالح شود.
• پوشش باید در طول زمان پایدار بوده و دچار تغییر رنگ نشود. همچنین شسته شدن آن در فرایند تغییرات آب و هوا، نباید آن را آسیب پذیر سازد.
• تغییر رنگ نداشته باشد و جاذب آلودگی نباشد.
• وضعیت یکسان در شرایط مختلف آب و هوایی

• پوشش باید به راحتی قابل زدودن از روی سطوح باشد. بعضی از روکش‏ها، تنها با آب گرم تحت فشار قابل زدودن هستند و این امر اسباب آسیب دیدگی زیرلایه‌های حساس را موجب می‌شود.
• پوشش نباید به واسطه سمی بودن، زندگی انسان‌ها، حیوانات و گیاهان را به مخاطره بیندازد.
• فرایند مرمت باید بازگشت پذیر باشد، از این رو ضروری است که امکان حذف روکش محافظ به صورت کامل امکان پذیر باشد. بعضی از پوشش‌ها بصورت دائمی هستند در حالیکه برخی دیگر به گونه‌ای طراحی شده‌اند که هر گاه عمل دیوارنگاری صورت گرفت، می‌توان آن‌ها را شست. باید توجه داشت که چنانچه تکرار استفاده ضروری است، نباید موجبات افزایش تاثیر مخرب را فراهم کند.

7 – تدوین راهکار جامع درمانی

برای مدیران میراث فرهنگی و شهرداری‌ها و دیگر نهادهایی که مسئولیت اماکن در خطر دیوارنگاری (نظیر آثار تاریخی و هنری، اماکن متبرکه، پارک‌ها، بزرگراه‌ها، پل‌ها، ایستگاه‌های اتوبوس و حتی مترو ها) را بر عهده دارند، تدوین یک راهکار درمانی جامع، به منزله نخستین گام رو به جلو، در جهت برنامه‌های موثر پاکسازی جداره‌های شهری به شمار می‏رود. داشتن برنامه منظم نگهداری و مدیریت بحران (که پاکسازی جداره‌ها از دیوار نگاری نیز جزئی از آن به حساب می‌رود) برای آثار تاریخی-هنری شاخص و یا مهم، به سرعت توسعه یافته است.

در صورت امکان، برای هر بنا باید راهکار درمانی جداگانه‌ای را در نظر داشت. اما، چنانچه این امر میسر نباشد، توصیه می‌شود که در برخورد با هر نوع مصالح خاص، راهکار درمانی ویژه آن در قالب برنامه جامع، تهیه شود. برنامه باید به شکلی تهیه شود که کلیه گونه‌های یک مصالح را که تحت عنوان یک حوزه قضایی، مدیریتی و یا مالکیتی قرار می‏گیرند و مستعد آسیب از سوی دیوارنگاران هستند، پوشش دهد.

راهنمای موجود در برنامه جامع درمان، باید بر مبنای نتایج آزمایشات دقیق کنترل شده برای زدودن (ایمن و بدون آسیب به هر گونه مصالح) طیف گسترده‌ای مواد معمول مورد استفاده در دیوارنگاری‌ها، شکل گرفته باشد. هر برنامه منحصر بفرد درمانی، باید کلیه‌بخش های ساختمان یا سازه‌ای که ممکن است به واسطه دیوارنگاری آسیب ببیند را مشخص کرده و همه ویژگی‌هایی که آسیب پذیرند و باید توسط فردی غیر از مرمت گر درمان شود، در برنامه بدان اشاره شود.

یک برنامه درمان، اساسا به صورت استانداردهای فنی پاکسازی خواهد بود، اما باید شامل اطلاعاتی به شرح زیر نیز باشد:

• نوع و وضعیت مصالحی که احتمال آسیب رسیدن از نوع گرافیتی به آن می‌رود.
• شیوه‌ها، مصالح و تکنیک‌هایی که در پاک کردن نوع خاصی از دیوارنگاری از روی همه انواع مصالح موفق عمل کرده‌اند.
• منابع برای مواد اولیه مصالح
• فهرستی از پیمانکاران با تجربه در زمینه پاکسازی شامل نام، شماره تماس، اطلاعات لازم جهت دسترسی در شرایط ویژه، و آدرس انبار مواد مورد استفاده
• شیوه‌های پاکسازی که می‌تواند برای سطوح مصالح زیان آور باشند.
• پیمانکاران و کارشناسانی که مورد تایید نیستند و نباید در چنین شرایطی به ایشان مراجعه کرد.
• نحوه دسترسی به داربست، پمپ‌ها و یا تجهیزات ایمنی مورد نیاز و همچنین هزینه‌های احتمالی
• نگرانی‌های مربوط به حفظ سلامت و ایمنی، وابسته به شیوه خاص درمانی مورد نظر، توضیحات در خصوص محصول و دفترچه مشخصات فنی مصالح

8 – جمع‌بندی و نتیجه گیری

در مواجهه با دیوارنگاری‌های نامطلوب، اگر چه پاکسازی سریع دیوارنگاری به عنوان سلاحی موثر در زدودن آن و ممانعت از وقوع مجدد آن به شمار می‌رود، اما اقدامات شتابزده و آزمایش نشده باعث تغییر شکل و بعضا آسیب مصالح جداره‌های تاریخی خواهد بود. بنابراین، ضروری است که متولیان میراث معماری شهری، برنامه‌ای را برای اطمینان از امکان حذف سریع دیوارنگاری‌ها در صورت وقوع تدارک ببینند. جدول منظم نگهداری و برنامه پاکسازی برای ساختمان‌های تاریخی شهری به وسیله نصب موانع فیزیکی، سیستم‌های امنیتی، نورپردازی و به همان نسبت درگیر کردن اجتماع، تقویت خواهد شد. پاکسازی موفق وابسته به دو عامل اساسی است. نخست در ارتباط با آگاهی لازم در خصوص انواع شیوه‌های پاکسازی و مواد پاک کننده خواهد بود و دوم علم به اینکه شیوه‌ای که برای پاکسازی یک ماده از سطح مصالحی خاص موثر است، ممکن است در مورد دیگر مصالح مصداق نیابد. در صورت اجرای صحیح آزمایشات مربوط به این روش‏های پاکسازی به شکلی شایسته، می‌توان برنامه درمانی جامعی را در صورت وقوع تهیه کرد و در صورت لزوم، راهنمایی‌های لازم برای اقدامات حساس و ایمن در خصوص حذف این قبیل آلودگی‌ها را از سطوح ساختمان‌های

تاریخی و مصالح بنایی متعلق به آن تدارک دید.

همچنین، در خصوص محافظت از دیوارنگاری‌های مطلوب که خطر آسیب‌های احتمالی برای آن می‌رود، ضروری است که تمهیدات پیشگیرانه در کنار برنامه جامع حفاظت و پاکسازی اندیشیده شود. یکی از مهمترین راهکارها، افزایش سطح دانش اجتماعی از طریق آگاه‌سازی عمومی است که می‌تواند در قالب شناسنامه دار کردن این آثار به همراه توضیح عواقب قانونی آسیب رسانی به آنها باشد.

در نظر گرفتن فضاهایی کنترل شده و خاص به منظور انتقال انرژی این دسته از افراد که متمایز از آنارشیست‌های اجتماعی و تنها به منظور ارائه هنر خود فعالیت می‌کنند، به عنوان راهکاری کم هزینه می‌تواند باعث کاهش حملات گرافیتی به آثار هنری و معماری شهری شود.

با بررسی مطالب عنوان شده در متن فوق، می‌توان راهکارهای زیر را به عنوان دستورالعمل دستیابی به یک فرایند پاکسازی موفقیت آمیز مطرح نمود:

• چنانچه از یک رنگ بر قلیایی استفاده می‌کنید، ضروری است تا بستر مصالح را اندکی مرطوب کنید. توصیه می‏شود که فضای اطراف محدوده دیوارنگاری شده، کمی مرطوب شود تا چنانچه مواد پاک کننده، به صورت ناخواسته بر روی وجوه تمیز پاشیده شد، اثر آن تقلیل یابد. اگر ماده پاک کننده، خاصیت حلال داشته باشد و یا با آب ناسازگار باشد، منطقه‌ای که باید تمیز شود را نباید خیس کرد.
• فرایند شستشو با مواد پاک کننده باید از پایین آغاز شده و به سمت بالا برود. این امر از شره پاک کننده جلوگیری کرده و مانع لکه گذاری بر سطوح پایین‌تر می‌شود.
• دمای هوا از عوامل تاثیرگذار بر پاک کننده‌ها است. بسیاری از لکه برها، در دمای بسیار پایین یا بالا عمل نمی‏کنند. این امر، توجیه کننده این است که چرا یک تکنیک بر روی یک نمونه عمل کرده و در مورد نمونه مشابه آن، واکنشی متفاوت دارد.
• تفاوت‌های درونی یک نوع سنگ نظیر، چگالی، لایه نهایی و یا درجه هوازدگی، توضیح دهنده تفاوت در کیفیت رنگ بری یک قطعه سنگ، در جاهای مختلف آن است.

حتی اگر آزمایشات پیشرفته صورت گرفته باشد و پلان درمانی موجود باشد، نهایتا بعضی از آزمایشات در نقاط خاص بنا و در محل ضروری خواهد بود.

• واکنش ملات‌ها نسبت به مصالح در برابر پاک کننده‌ها متفاوت خواهد بود. و ممکن است نیازمند استفاده از مواد پاک کننده/شیوه پاکسازی متفاوتی می‏باشد.
• ممکن است که استفاده از مواد پاک کننده، باعث ایجاد لکه‌ای روشن و متمایز از سایر نقاطی که تمیز نشده‌اند بشود. از این رو، باید دقت داشت که در پاکسازی نقطه‌ای، کل یک واحد از مصالحی که قصد پاکسازی آن را داریم تا حدود بندکشی اطراف آن پاکسازی کرد (چنانچه ضرورتی ندارد، خود بندکشی‌ها نباید شستشو شوند). تظاهر این لکه‌های روشن را می‌توان با تسری بسیار کم مواد شوینده به اطراف نقطه پاکسازی شده و یا پردازش آن از طریق کاهش تدریجی قدرت پاک کننده و دقت در حاشیه‌ها، در استفاده از مواد شوینده کاهش داد.
• پاک کردن کامل لکه از روی مصالح بنایی بدون حذف بخشی از روبنای مصالح ممکن نیست. ممکن است تا ترجیح بر رها کردن مصالح به حال خود باشد. رد بر جای مانده از لکه‌های پاکسازی شده، در طول زمان و با از بین رفتن اجزای رنگی نقوش، کمتر به چشم خواهد آمد. در بعضی از موارد، ممکن است که با استفاده از رنگ آمیزی یکسان و با دقت بالا، لکه‌های برجای مانده از دیوارنگاری را از نگاه بازدیدکنندگان دور نگاه داشت.
• پس از پاکسازی، وجوه مصالح را باید با برگه‌های آزمون (Ph)، جهت اطمینان از زدوده شدن کلیه مواد پاک کننده از روی دیوار، مورد آزمایش قرار داد. ورق‌های آزمون (Ph) که اثری روی رنگ مصالح نخواهند داشت، در کلیه فروشگاه‌های مواد شیمیایی قابل ابتیاع بوده و از طریق آن می‌توان میزان اسید و یا قلیای باقی مانده بر روی سطوح مصالح را اندازه گیری کرد.
• اگرچه رنگ بر‌هایی که مبنای قلیایی دارند، در قبال رنگ آمیزی‌هایی که با کپسول اسپری رنگ ایجاد شده‌اند (بدلیل فرمول‌های جدید آن)، چندان کارا نیستند، اما برای زدودن دیوارنگاری‌هایی که در چند لایه هستند و به دلیل پایایی و طول عمر آن، مفید خواهند بود.
• رنگ برهایی که ممکن است در یک نمونه به خوبی عمل کنند، الزاما در نمونه‌های دیگر که از نظر ظاهری شرایط مشابهی را تداعی می‌کند، درست عمل نخواهد کرد. (لزوم آزمایش در محل)
• چنانچه که با یک کار بزرگ و پرکار دیوارنگاری مواجه باشیم، به بیش از یک ماده پاک کننده و شیوه پاکسازی نیازمندیم. برای مثال، خطوط اصلی اشکال در یک دیوارنگاری، ممکن است با ماژیک کشیده شده باشد و فضای داخل آن با اسپری رنگ تکمیل شده باشد.
• پاکسازی موفقیت آمیز دیوارنگاری، غالبا بسته به عواملی چون آزمایش به صورت آزمون و خطا و همچنین تسلط به علم مواد و مصالح، مواد مورد استفاده در دیوارنگاری و شیوه‌های پاکسازی است.

منابع و مآخذ:

1. Grimmer, Anne E. Keeping it Clean: Removing Exterior Dirt, Paint, Stains and Graffiti from Historic Masonry Buildings. U. S. Department of the Interior؛ National Park Service؛ Cultural Resources, 1988.
2. Inkpen, Rob. “Atmospheric Pollution, Climate Change and Historic Buildings. ” In Building Conservation Directory. Wiltshire: Cathedral Communications Limited, 2004.
3. Stephen, Gordon. “Graffiti on Historic Surfaces. ” In The Building Conservation Directory. Wiltshire: Cathedral Communications Limited, 2007.
4. Weaver, Martin. “Removing Graffiti from Historic Masonry. ” PRESERVATION BRIEFS, 1995: 1-15.
5. جلالي فر, فرزانه. از تاريخ ديوارنگاري تا ديوارنگاري تاريخي؛ سير تحول نقاشي ديواري. گزارش هنری, تهران: روزنامه شرق, 1389. 7. 13.
6. خراسانی زاده. “مباحثی درباره شناخت معماری منظر. ” فصلنامه معماری ایران (ویژه نامه منظر), شماره 12و13 (1382).
7. کفشچیان مقدم, اصغر, و سمیرا رویان. “بررسی دیوارنگاری معاصر ایران (قبل و بعد از انقلاب). ” نشریه هنرهای زیبا, شماره 33 (بهار 1387): 103-114.

---

[1] – graffio

[2] – Banksy (بنکسی)، نام مستعار هنرمند دیوار نگاری، فعال و منتقد سیاسی، کارگردان و نقاش بریتانیایی است.

[3] –  شامل خودکار، قلم نوک نمدی و مارکر، مایع غلط گیر، برچسب و البته اسپری رنگ که در همه جا موجودند

[4]  – معمولاً کلمه landscaping با دو عنوان همراه است: منظر سخت و منظر نرم (hard & soft landscape). منظر سخت به فضای چشم انداز بیرونی گفته می­شود که عناصر اصلی تشکیل دهنده آن را اشیایی مانند مجموعه دیوارها، حصارها، صندلی ها، ظروف زباله، آب نما، پوسته، جداره بیرونی مصالح مختلف تشکیل دهند. منظر نرم به مجموعه ای گفته می شود که خاک و پوشش گیاهی و آب و جز آن را در برمی گیرد (خراسانی زاده 1382).

[5]  – یا اتنیل(به انگلیسی: ethenyl)‏ گروه عاملی در شیمی آلی است که به صورت یک مولکول اتیلن که یک اتم هیدروژن از آن جدا شده باشد،تعریف می‏شود.ترکیبات شامل گروه وینیل به ترکیبات وینیلی معروف هستند.نمونه معروف و پر کاربرد این ترکیبات پلی وینیل کلرید است.

[6]  – این رنگ‌ها بسیار متنوع هستند.این رنگ‌ها برای ایجاد بافت در سطوح مناسبند چون غلظت بالایی دارند و به سرعت خشک می‌شوند.

[7]  –  یکی از ماده‌هایی است که می‌توان آن را از اسید استیک بدست آورد.

[8]  – نوعی از پلی استر که از افزودن اسید چرب و دیگر ترکیبات به دست می آید.

[9]  –  (cast stone) در بریتانیا و اروپا ، به هر گونه  مصالح کارخانه ای که از ترکیب سنگ دانه ها  و سیمان تهیه شده باشد و در ظاهر و شیوه کاربرد، مشابه با سنگ طبیعی به کار رود اطلاق می گردد.

[10]  –  کائولینیت (Kaolinite) با فرمول شیمیایی Al2Si2O5(OH)4 یک کانی رسی است و در گروه کانی‌های صنعتی قرار دارد. کانی‌های مشابه کائولینیت، شامل ایلیت، هالویزیت و دیکتیت، توسط اشعه X و پاسخ‌های شیمیایی از آن قابل تفکیک می‌باشد.

[11]  – سپیولیت (Sepiolite)‏ با فرمول شیمیایی Mg4 [(OH)2 – Si6 O15].2H2O+4H2O از مجموعه کانی هاست و در آب غوطه ور می‌شود و به زبان می‌چسبد-دارای لومینسانس گاه سفید، متمایل به زرد یا سفید متمایل به آبی است. به راحتی ذوب می‌شود در HCL محلول است.

[12]  – خاک دیاتومه (Diatomaceous earth)‏ نوعی خاک است که از بقایای فسیلی جلبک‏‌های تک سلولی پوسته‌سخت دیاتوم(دیاتوم‌ها گروهی از آغازیان هستند که اتوتروف هستند و دارای کلروپلاست می‌باشند) بوجود آمده ‏است. از این خاک در تصفیه، ساخت حشره‌کش‌ها، جذب مایع، پوشش‌های پلاستیک و لاستیک، کاتالیزور، و عایق حرارتی استفاده می‌شود.

[13]  –  این لیزر، از دسته ی لیزر های حالت جامد می باشد و محیط فعال آن کریستال YAG است که حدود 1 درصد اتمی یون های Nd(III) (Nd:Y₃Al₅O₁₂نئودمیوم ترکیب شده به ایتریم سنگ آلومینیوم، یک کریستال است که بعنوان یک محیط لیزر برای لیزرهای حالت جامد استفاده می شود) هنگام رشد بلور به آن تزریق می شوند.