یادگارهایی فراموش شده از تهران قدیم
برگرفته از شماره دوم مجله الکترونیکی سروستان
سعید محمودکلایه؛ محمد غلامنژاد
بازارچه نایب‌السطنه، به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین بازارچه‌های محلی تهران (در محل هسته مسکونی اولیه شهر) مطرح است. این بازارچه، علیرغم تغییر وتحولات بسیاری که در طول دوران مختلف به خود دیده، کماکان بسیاری از عناصر و شاخصه‌های اصلی خود را حفظ کرده است. روند ایجاد و تحول بازارچه نایب‌السلطنه را می‌توان درچارچوب توسعه کالبدی- فضایی شهر، به چهار دوره اصلی تقسیم کرد:
دوره پیش از حصار طهماسبی؛ جایگاه ده طهران در نقطه‌ای قرار داشت که بعدها چاله میدان (حدود جنوب شرقی بازار کنونی) نامیده شد. در این دوره تهران فاقد بارو بوده که گویای بافت روستایی آن است. احتمالا در این زمان، محل فعلی بازارچه، راه ارتباطی بین طهران و دولاب محسوب می‌شده است.
از حصار طهماسبی تا دوره قاجاریه؛ یکی از چهار دروازه اصلی شهر در باروی طهماسبی، دروازه دولاب بود که در محل فعلی خیابان ری ساخته شد. بدین ترتیب گذر دروازه دولاب در درون حصار شهر قرار می‌گیرد. در این زمان، محلی که بعدها بازارچه در آن ساخته می‌شود، در اراضی بایری بوده که بین دروازه دولاب و گذر در حمام خانم واقع شده بود.
دوره قاجاریه(احداث بازارچه)؛ در نقشه ناسکوف، دروازه دولاب با حرف D مشخص شده و محل فعلی گذر وبازارچه نایب‌السلطنه بصورت نقطه چین مشخص است. در نقشه بره زین، گذر دروازه دولاب بصورت «میدان» طویلی نشان داده شده که در حاشیه جنوبی آن «حوضی» قرار داشته است. منظور از «حوض» احتمالا مربوط به محل‌هایی بوده که بدلیل گود بودن در آن آب جمع می‌شده است.بخش کوچکی نیز درانتهای گذر دروازه دولاب (کوچه قائم مقامی) و در محل حمام خانم، با خطی تیره نشان داده شده که در راهنمای نقشه تحت عنوان «بازار» از آن یادشده است و احتمالا منظور همان بازارچه‌های محلی بوده است. در این نقشه محدوده دروازه دولاب بصورت بافت شهری قابل تشخیص است که نشان دهنده روند گسترش شهر به سمت این‌بخش از شهر می‌باشد.
از دروازه دولاب قدیم تصویری وجود دارد که توسط لوئی امیل دوهوسه[1] (در سال‌های 1275-1277ه. ق)، ترسیم شده است. در این تصویر سیمای دروازه دولاب همزمان با ترسیم نقشه کرشیش نشان داده شده است. بنابر آنچه از تصاویر قدیمی و نقشه کرشیش بر می‌آید، دروازه دولاب شاه طهماسبی ساختاری کاملا قرون وسطایی، شامل سر دری بلند بهمراه دو مناره بر روی آن، در میان برجی نسبتا بزرگ بوده است. علاوه بر این دو برج مدور که به شکل سردری زیبا به هم متصل گردیده بودند نیز به عنوان دروازه‌ای اولیه در حدفاصل پل و دروازه اصلی وجود داشته است. در مجموع این دروازه متفاوت از دروازه‌های حصار ناصری(متاثر از معماری اروپایی) بوده است.
در نقشه عبدالغفار برای نخستین بار نام «بازارچه نایب‌السلطنه» ذکر می‌شود. بر اساس منابع، بازارچه نایب‌السلطنه منسوب به کامران میرزا (۱۲۳۵-۱۳۰۷ق.) ملقب به نایب‌السلطنه است. کامران میرزا، که بیشتر عمر خود را در حکومت تهران گذراند، پس از بزرگ شدن شهر و احداث بارو و خندق جدید و به تقلید از پدر، عمارتهایی در تهران ایجاد کرد که بازارچه نایب‌السلطنه در شرق تهران از آن جمله است. این احتمال وجود دارد که بازارچه همزمان و یا مدت کوتاهی پس از اقدامات عمرانی وسیع (تخریب دروازه‌های قدیم و ساخت حصار جدید) در محدوده دروازه دولاب، احداث شده باشد. چراکه این اقدامات نیز تحت نظارت کامران میرزا (حاکم تهران) انجام می‌شده است. در نقشه عبدالغفار، برخلاف نقشه کرشیش، محدوده بازارچه با علامت دو خط تیره موازی ممتد در حاشیه جداره بازارچه مشخص شده است. این خطوط احتمالا نمایانگر این موضوع هستند که در این زمان بازارچه به طور کامل شکل گرفته بوده است. تخریب حصار و دروازه، و ایجاد خیابان دروازه دولاب و بازارچه نایب‌السلطنه در کنار ورودی گذر دروازه دولاب، احتمالا تحولی عمیق در سازمان فضایی و کالبدی و نیز نحوه دسترسی‌ها در محدوده دروازه دولاب بدنبال داشته است. نکته بسیار مهم در مورد آمار دارالخلافه 1317 ق. در این است که در این آمار از بازارچه نایب‌السلطنه تحت عنوان «دکاکین حضرت والا نایب‌السلطنه» یاد شده و تعداد دکاکین آن 48 باب نوشته شده است.
از دوره پهلوی تا زمان حاضر؛ اساسی‌ترین تحولات کالبدی در محدوده مطالعاتی در این دوران را می‌توان مرتبط با احداث خیابان بوذرجمهری(پانزده خرداد)، در شمال بازارچه و تقریبا به موازات آن دانست. احداث این خیابان به عنوان رقیبی قدرتمند برای گذر و بازارچه نایب‌السلطنه، موجب رکود و تغییر نقش آن از یک محور قوی و ستون فقرات شهری به یک گذر فرعی و درجه دو گردید. در مورد بازارچه نایب‌السلطنه نیز تغییر کاربری بسیاری از مغازه‌های بازارچه از قبیل لبنیاتی، کتاب فروشی، قهوه خانه و… به کاربری‌هایی ناهمخوان با یک بازارچه تاریخی نظیر خم کاری، دوات کاری، لوستر‌سازی سماور‌سازی علاوه بر اینکه از لحاظ کالبدی بازارچه را تحت تاثیر قرار می‌دهد، سبب می‌شود تا حال و هوای بازارچهای محلی، مخدوش شود. در خصوص پوشش بازارچه سند موثقی در دست نیست، اما بر اساس برخی شواهد موجود می‌توان حدس زد که پوشش اولیه طاقی شکل بوده و در ادوار بعدی (دوره پهلوی اول) سقف خرپایی جایگزین آن می‌شود.
در حال حاضر، بازارچه در شرایط نامناسبی بوده و شماری از دکاکین آن فاقد کاربری هستند. کاربری‌های غالب نیز عموما صنعتی بوده و محدوده را نسبت به ماهیت تاریخی آن بیگانه می‌سازد. نظر به حجم بالای تردد در محل و نزدیکی به قطب تجاری تهران (بازار)، و با توجه به تهیه شدن طرح‌های بهسازی آن، ضرورت برخی اقدامات اجرایی به منظور جلوگیری از تشدید فرایند فرسایش کالبدی و عملکردی آن، بیش از پیش به نظر می‌رسد.
[1] – وی به سال 1858م. برابر با سال 1275ق. به عنوان عضو هیئت نظامی فرانسه به ایران آمد.
