برگرفته از نشریه الکترونیکی سروستان- شماره سوم
سعید محمودکلایه
محمد غلام نژاد
بر اساس بررسیهای صورت گرفته بر روی اسناد بلدیه در خصوص میادین قدیمی شهر تهران، در قیاس با اسناد دوره قاجار می‌توان سه گروه متفاوت برای میادین شهر تهران در نظر گرفت. دسته نخست میادینی که از گذشته وجود داشته و از لحاظ کالبدی و عملکردی تا دوره تاریخی مورد نظر به حیات خود ادامه دادهاند. گروه دوم شامل میادینی می‌شود که در گذشته وجود داشته‌اند و در این دوره به واسطه تغییر در دیدگاه مدیریت شهری و یا تحولات کالبدی، تغییر کاربری داده و یا از بین رفتهاند؛ و نهایتا گروهی از میادین که تا پیش از دوره پهلوی وجود نداشته و در این دوره به شهر اضافه شدهاند. در این گزارش قصد داریم تا با بررسی یکی از اسناد بلدیه در عصر پهلوی، به معرفی میادین و مشخصات حائز اهمیت آن از منظر شهری بپردازیم. این سند که در تاریخ 1310 شمسی و در گزارشات سالانه بلدیه منعکس شده است، 9 میدان اصلی شهر را به قرار زیر معرفی می‌کند:
1) میدان سپه: به نقل از گزارش، محل میدان در مکان میدان توپخانه قدیم معرفی شده است؛ شکل میدان مربع مستطیل (در گذشته به جای واژه مستطیل از ترکیب مربع مستطیل استفاده می‌شد) بوده، ابعاد آن به طول 230 گز در عرض 120 گز (245×128 متر)، و مساحت آن بالغ بر 27600 گز مربع (31360 متر مربع) بوده است. در این دوره، از لحاظ کالبدی، دخالتی در ابعاد میدان صورت نگرفته است.
2) میدان بهارستان: مطابق این گزارش، این میدان در مقابل مجلس شورای ملی قرار داشته و طول و عرض آن معادل 200×80 گز (213×85 متر) است. مساحت این میدان در سال 1309 تغییر یافته و بر اساس توسعه فیزیکی صورت گرفته، از 11730 گز مربع (13330 متر مربع) به 16000 گز مربع (18180 متر مربع) افزایش یافته است. با مقایسه وضع موجود محدوده با نقشه‌های پیشین، می‌توان گفت که به احتمال زیاد این توسعه از جانب شرق (به سمت خیابان جمهوری) و جنوب (به سمت باغ نظامیه) بوده است.
3) میدان مخبرالدوله: یا میدان استقلال امروزی؛ این میدان در محل تقاطع خیابان شاه آباد (جمهوری) و صنیعالدوله (سعدی) قرار داشته و به شکل دایره‌ای با شعاع 35 گز (37 متر) بود که مساحت آن در حدود 3846. 5 گز مربع (4322 متر مربع) محاسبه شده است. این میدان، جزء میادین جدیدالاحداث به شمار می‌رود. البته در دوره‌های بعد، این میدان تغییر شکل داده و تبدیل به چهارراه شد. از جمله موارد قابل اشاره، می‌توان به احداث نخستین پل هوایی عبور عابر پیاده در این محل اشاره کرد.
4) میدان پهلوی: این میدان نیز همانند مخبرالدوله از میادین جدیدالاحداث به شمار می‌رود که شکل مدور آن متفاوت از میادین اصیل ایرانی و بیشتر شبیه به فلکه است. از نظر مکانی، این میدان در محل چهارراه حسنآباد واقع شده و دایره‌ای به شعاع 45 گز (48متر) و مساحت 6358. 5 گز مربع (7234 مترمربع) است. در ادوار بعد، این میدان نیز به چهار راه مبدل گشت.
5) میدان شاهپور: این میدان جدیدالاحداث نیز به شکل بیضی کشیده و با اقطار 70 و 60 گز (75 و 64 متر) و مساحت 3297 گز مربع (3750 متر مربع) در انتهای خیابان فرمانفرمای قدیم (شاهپور یا وحدت اسلامی) واقع شده است.
6) میدان محمدیه (پاقاپوق یا اعدام): این میدان مدور با شعاع 75 گز (80 متر) و مساحت 17662. 5 گز مربع (20096 مترمربع)، از جمله میادین قاجاری تهران محسوب می‌شود که در محل دروازه محمدیه قدیم یا بازار عباس آباد بنا شده و در دوره پهلوی اول توسعه فیزیکی یافته است.
7) میدان آخر خیابان ماشین (میدان قیام): این میدان در محل تقاطع خیابان ماشین (ری) و خیابان گمرک (مولوی) واقع شده است. این میدان به شکل بیضی با اقطار 80 و 60 گز (85 و 64 متر) و مساحت 3760 گز مربع (4273 متر مربع) از جمله میادین جدیدالاحداث به شمار می‌رود.
8) میدان امین السلطان: این میدان که به نامهای صاحب جمع، علافخانه و سبزه میدان نیز خوانده می‌شود به شکل مستطیل و ابعاد 98×86 گز (105×92 متر) و مساحت 8428 گز مربع (9577 مترمربع) در انتهای خیابان سیروس (مصطفی خمینی) و در خیابان صاحب جمع (پایین‌تر از چهارراه مولوی را به این نام میخوانند) واقع شده است. این میدان از لحاظ ابعادی، در زمره دست نخوردهترین میادین قاجاری شهر تهران به شمار می‌رود که تنها بناهایی ناپایدار، به فضای داخلی میدان افزوده شده است.
9) میدان غله ملکی بلدیه: این میدان که با نام میدان سرقبرآقا نیز خوانده می‌شود، میدانی جدیدالاحداث و مستطیل شکل است که در محل اراضی قبرستان قدیم سرقبر آقا واقع شده است. این میدان مستطیل شکل با ابعاد 150×99. 5 گز (160×106 متر) و مساحت 14925 گز مربع (16960 متر مربع)، از جمله میادینی است که در دوره پهلوی اول شکل گرفته و امروزه نشانه‌ای از آن دیده نمی‌شود.
نکتهای که در انتها باید به آن اشاره کرد، عدم تعیین قطعی نام برای میادین در زمان تهیه سند فوق بوده و بعضا نام محل قرارگیری میدان را به عنوان نام آن اذعان کرده‌اند.
