مصوب یازدهمین مجمع عمومی ایکوموس در صوفیه، بلغارستان، 5-9 اکتبر 1996 [1]
ترجمه از سعید محمودکلایه و محمد غلام‌نژاد
از آنجا که میراث فرهنگی بیانی منحصر به فرد از دستاوردهای بشری بهشمار میرود؛ و از آنجا که این میراث فرهنگی همواره در معرض خطر است؛ و از آنجا که مستندنگاری یکی از راههای اصلی موجود برای معنابخشی، شناخت، تعیین و تشخیص ارزشهای مربوط به میراث فرهنگی است؛ و از آنجا که مسئولیت حفاظت و نگهداری از میراث فرهنگی نه تنها بر عهده مالکان این آثار است، بلکه برعهده متخصصان حفاظت و اهل فن، مدیران، سیاستمداران و مسئولان مربوطه در تمام سطوح دولتی و همچنین عامه مردم نیز خواهد بود، و از آنجا که طبق ماده 16 منشور ونیز، افراد و سازمانهای ذیربط، مسئول ثبت ماهوی میراث فرهنگی هستند.
از اینرو، این سند به دنبال تنظیم اصول مرتبط با دلایل و اهداف، مسئولیتها، تدابیر برنامهریزی، محتویات، مدیریت و توصیههای مربوطه برای به اشتراک گذاشتن اطلاعات در فرایند مستندنگاری از میراث فرهنگی است.
تعاریف واژگانی که در این سند به کار رفتهاند:
– میراث فرهنگی[2] عبارت است از آثار، مجموعه بناها و محوطههایی که از ارزش میراثی برخوردار بوده و محیطی تاریخی یا ساخته دست بشر را تشکیل میدهند.
– مستندنگاری[3] دستیابی به اطلاعاتی است که شکل کالبدی، وضعیت و کاربری آثار، مجموعه بناها و محوطه‌های تاریخی را در زمانی معین توصیف میکند و بخشی ضروری از فرایند حفاظت بهشمار میآید.
– اسناد مرتبط با آثار، مجموعه بناها و محوطه‌ها که میتواند شامل شواهد ملموس و غیرملموس بوده، و بخشی از مستندسازی را که به شناخت میراث فرهنگی و ارزشهای مربوط به آن کمک میکند، تشکیل میدهد.
دلایل مستندنگاری
1. مستندنگاری از میراث فرهنگی به دلایل زیر ضروری است:
الف- اکتساب دانش با هدف افزایش شناخت از میراث فرهنگی، ارزشها و تحولات آن؛
ب- افزایش علاقهمندیِ مردم نسبت به میراث فرهنگی و مشارکت در حفاظت از آن، با استفاده از رویکرد انتشار اطلاعات ثبت شده.
پ- فراهم آوردن امکان مدیریت و کنترل آگاهانه نسبت به ساخت و ساز و هرگونه تغییر در میراث فرهنگی.
ت- اطمینان از اینکه فرایند نگهداری و حفاظت از میراث فرهنگی، از حساسیت لازم در قبال شکل کالبدی، مصالح، ساختار و شاخصههای فرهنگی و تاریخی اثر برخوردار است.
2. مستندنگاری باید جزئیات را در سطح قابل قبولی ثبت کرده و با اهداف زیر انجام شود:
الف- تهیه اطلاعات برای فرایند شناسایی، درک، تفسیر و معرفی میراث فرهنگی و ارتقای مشارکت عمومی؛
ب- تهیه مستندات دائمی از کلیه آثار، مجموعه بناها و محوطههایی که تخریب شدهاند، یا به هر نحوی تغییر یافته، یا در معرض خطرات ناشی از حوادث طبیعی یا فعالیتهای بشری قرار دارند؛
پ- تهیه اطلاعات برای مسئولین و برنامهریزان در سطوح ملی، منطقهای و محلی، با هدف برنامهریزی دقیق و پیشبرد تصمیمات و سیاستهای نظارتی؛
ت- تهیه اطلاعاتی که بر اساس آن بتوان کاربری متناسب و پایدار برای اثر را تشخیص داد و برنامههای مطالعاتی، مدیریتی، و حفاظتی موثر و همچنین اقدامات مربوط به ساخت و ساز را برنامهریزی کرد.
3. مستندنگاری از میراث فرهنگی باید بهعنوان یک اولویت در نظر گرفته شود و بهویژه باید در موارد زیر صورت گیرد:
الف- زمان گردآوری فهرستهای محلی، منطقهای و [ملی از آثار تاریخی].
ب- به عنوان جزء لاینفکی از اقدامات تحقیقاتی و حفاظتی.
پ- پیش، حین و پس از هرگونه تعمیرات، تغییرات و یا دیگر مداخلات؛ و همچنین هنگامیکه همزمان با چنین اقداماتی، شواهدی درخصوص تاریخچه اثر ظاهر میشود.
ت- هنگامی که تخریب کلی یا جزئی، متروک ماندن و رهاسازی یا جابجایی یک اثر مورد نظر باشد، یا در جاییکه میراث فرهنگی بهواسطه تهدیدی خارجی از سوی انسان یا طبیعت، در معرض خطر آسیب قرار دارد.
ث- در هنگام و پس از بروز بلایای غیر مترقبه و پیشبینی نشدهای که آسیبهایی را برای میراث فرهنگی بههمراه داشته باشد.
ج- در هنگام تغییر کاربری یا تغییر در مسئولیت مدیریت و نظارت بر آثار .
احساس مسئولیت در قبال مستندنگاری
1. تعهد به حفاظت از میراث فرهنگی در مقیاس ملی نیازمند این خواهد بود که همگان در قبال مستندنگاری به یک اندازه احساس مسئولیت کنند.
2. پیچیدگی فرایندهای مستندنگاری و تفسیر آثار تاریخی، نیازمند آمادهسازی و بهکارگیری افرادی با مهارت، دانش و آگاهی کافی درخصوص وظایفی خواهد بود که بر عهده آنها نهاده میشود. دستیابی به این هدف نیازمند اقدام به برگزاری برنامههای آموزشی است.
3. فرایند مستندنگاری بهطور معمول میتواند شامل همکاری افرادی نظیر مستندنگاران میراث فرهنگی، نقشه برداران، متخصصین حفاظت و مرمت آثار تاریخی، معماران، مهندسین [سازه و تاسیسات]، پژوهشگران، متخصصین تاریخ معماری، باستانشناسان (با تخصصهای مختلف) و دیگر مشاورین فنی باشد.
4. کلیه مدیران میراث فرهنگی در قبال حصول اطمینان از کفایت مستندنگاری از لحاظ کمی و کیفی و بروزرسانی مستندات مسئول هستند.
برنامهریزی برای مستندنگاری
1. پیش از تهیه مستندات جدید، باید منابع اطلاعاتی موجود را یافته و کفایت آنها را [از لحاظ کمی و کیفی] بررسی کرد.
الف- در این نوع از اسناد که حاوی اطلاعاتی از این دست هستند، باید به دنبال برداشتها، ترسیمات، عکسها، گزارشها و توصیفات چاپ شده و چاپ نشده، و دیگر مدارک مربوط به شکل اولیه و تاریخچه بنا، مجموعهها و محوطه‌های تاریخی بود. جستجو در اسناد جدید و قدیم، از اهمیت یکسانی برخوردار است.
ب- برای جستجوی اسناد موجود باید به مراکز اسناد عمومی ملی و محلی، آرشیوهای تخصصی و شخصی، آرشیو موسسات، فهرستها و مجموعههای موجود در کتابخانهها و موزهها مراجعه کرد.
پ- جستجوی اسناد باید ازطریق مشاوره با افراد و سازمانهایی صورت گیرد که به نوعی با اثر در ارتباط بوده و شناختی نسبت به بنا یا مجموعه و محوطه تاریخی مورد نظر داشته باشند. این افراد و سازمانها میتوانند مالکان یا ساکنین بوده و یا افراد و موسساتی باشند که در مستندنگاری اثر، ساخت آن، حفاظت و یا تحقیق در خصوص آن، مشارکت داشتهاند.
2- بر اساس تحلیل فوق، انتخاب حوزه دید، سطح و روشهای مناسب برای مستندنگاری، مستلزم موارد زیر است:
الف- روشهای مستندنگاری و نوع مستندسازی صورت گرفته باید متناسب با ماهیت اثر، اهداف مستندنگاری، زمینه فرهنگی، بودجه یا دیگر منابع موجود باشد. در صورت محدودیت منابع، ممکن است لازم باشد تا مستندنگاری را بهصورت مرحلهبندی [بر اساس اولویتها] انجام داد. چنین روشهایی میتواند شامل دست نوشتههای توصیفی و تحلیلی، عکسهای هوایی یا زمینی، عکسهای تصحیح شده (عکسهای تخت)، فتوگرامتری، بررسیهای ژئوفیزیکی، نقشههای جغرافیایی، نقشههای دارای ابعاد و اندازه، کروکی و اسکیس، نسخه برداری یا دیگر فنآوریهای قدیمی و جدید، باشد؛
ب – در انتخاب روش مستندنگاری، حتیالمقدور باید از روشهای غیر مخرب استفاده کرد و روش مورد استفاده، نباید موجب آسیب رساندن به اثر شود؛
پ – لازم است تا دلایل منطقی برای روشی که جهت مستندنگاری انتخاب شده و محدودهای که برای این کار تعیین شده است، به روشنی بیان شود؛
ت – در انتخاب موادی که برای گردآوری اسناد نهایی استفاده میشود (برای مثال، کاغذ مورد استفاده در نقشههای چاپی یا لوحهای فشرده)، باید دقت داشت تا مواد از پایایی لازم جهت نگهداری بلند مدت و بایگانی، برخوردار باشند؛
محتوای اسناد
1. هر یک از اسناد باید از طریق موارد زیر قابل بازشناسی باشد:
الف- نام بنا، مجموعه یا محوطه تاریخی؛
ب – شماره ارجاع منحصر به فرد (شناسه)؛
پ- تاریخ گردآوری اسناد؛
ت- نام سازمانی که متولی مستندنگاری بوده است؛
ث- ارجاعات درون متنی[4] به اسناد و گزارشهای مربوط به بنا، مستندات تصویری، گرافیکی، نوشتاری یا کتابشناسی، و اسناد باستانشناسی و محیطی؛
2. لازم است تا موقعیت و گستره اثر (بنا، مجموعهها یا محوطه‌های تاریخی) بهدقت مشخص شود؛ این کار را میتوان از طریق گزارشهای توصیفی، نقشهها، پلانهای معماری یا عکسهای هوایی انجام داد. در مناطق روستایی، احتمال دارد که تنها روش ممکن، استفاده از یک نقشه مرجع یا استفاده از مثلثبندی جهت تعیین نقاط باشد. در محدودههای شهری، ممکن است تا یک آدرس دقیق یا تنها کد خیابانها کفایت کند.
3. اسناد جدید، باید به منبعِ تمام اطلاعاتی که نمیتوان بهطور مستقیم از خود اثر یا مجموعهها و محوطه‌های تاریخی بهدست آورد، توجه داشته باشد.
4. اسناد باید شامل کلیه اطلاعات زیر و یا برخی از آنها باشد:
الف- نوع، شکل و ابعاد بنا، اثر یا محوطه؛
ب- در صورت لزوم ویژگیهای داخلی و خارجی اثر، مجموعهها و محوطه‌ها؛
پ- ویژگیهای مهم ماهوی، کیفی، فرهنگی، هنری و علمی آثاری که در زمره میراث فرهنگی بهشمار میروند. لازم است تا ویژگیهایی که در بالا به آن اشاره شد در خصوص اجزای این آثار نیز مستند شود؛ همچنین لازم است تا اهمیت فرهنگی، هنری و علمی موارد زیر، در نظر گرفته شود:
- مصالح، عناصر و اجزای تشکیل دهنده، تزئینات، نقوش یا کتیبهها
- تاسیسات، اتصالات و ماشینآلات
- سازههای جانبی، باغها، چشماندازها و ویژگیهای طبیعی، جغرافیایی و فرهنگی محوطه
ت- فنآوریهای جدید و سنتی و مهارتهای به کار رفته در ساخت و نگهداری.
ث- شواهدی دال بر تاریخ شکلگیری، سازندگان، مالکیت، طرح اصلی، گستره، کاربری و تزیینات
ج- شواهدی دال بر تاریخچه کاربری، رویدادهای مرتبط، تغییرات سازهای و تزئیناتی، و تاثیر نیروهای خارجی طبیعی یا انسانی، پس از شکلگیری و در طول حیات اثر
چ- تاریخچه مدیریت، تعمیرات و نگهداری
ح- عناصر معرف یا نمونههایی از ساختار یا مصالح محوطه
خ- ارزیابی از شرایط فعلی اثر
د- ارزیابی از ارتباط بصری و عملکردی میان اثر و بستر قرارگیری آن
ذ- ارزیابی از خطرات ناشی از علل طبیعی و یا مناقشات انسانی، و خطرات ناشی از آلودگی محیطی یا کاربریهای همجوار
5. با توجه به دلایل مختلف مستندنگاری (به بخشهای 1 و 2 مراجعه شود)، سطح جزئیات مورد نیاز متفاوت خواهد بود.
کلیه اطلاعات فوق (بهرغم اختصار)، دادههای مهمی را جهت برنامهریزی محلی و مدیریت و کنترل بنا فراهم میآورند. معمولا برای اهداف کاربران، مدیران و مالکان این بناها یا محوطه‌ها در زمینه حفاظت، نگهداری و بهره‌برداری، به اطلاعات مفصلتری نیاز خواهد بود.
مدیریت، نشر و به اشتراک گذاردن اسناد
1- اسناد اصلی باید در یک آرشیو ایمن نگهداری شوند، و محیط بایگانی باید متضمن دوام و ثبات اطلاعات و مصونیت آن از فرسایش (براساس استانداردهای مشخص بین‌المللی) باشد.
2- لازم است تا نسخه پشتیبان چنین اسنادی در مکان امن جداگانهای، ذخیره شود.
3- با هدف تحقیق، کنترل بر توسعه [برای مثال ساخت و ساز در حریم] و دیگر فرایندهای قانونی و اداری، لازم است تا نسخههای رونوشت چنین اسنادی، در اختیار مقامات قانونی، متخصصان علاقهمند، و عموم مردم قرار گیرد (در صورتی‌که که انجام این کار قابل قبول تشخیص داده شد).
4- در راستای اهدافی چون تحقیق، مدیریت، نگهداری و عملیات نجات بخشی در زمان بروز حوادث (برای آثاری که در زمره میراث فرهنگی به شمار میروند)، لازم است تا درصورت امکان بتوان بهسادگی از اسناد بروزرسانی شده در خود محل استفاده کرد.
5- لازم است تا قالب ارائه اسناد استانداردسازی شود و با هدف سهولت تبادل و بازیابی اطلاعات در سطح محلی، ملی و یا بین‌المللی، فهرستبندی اسناد (درصورت امکان) ضرورت مییابد.
6- گردآوری، مدیریت و نشر اطلاعات ثبت شده بهشکلی مفید، مستلزم آشنایی و استفاده از فنآوری اطلاعاتی روز (درصورت امکان) خواهد بود.
7- محل نگهداری اسناد، باید بهگونهای باشد که دسترسی عمومی به آن، با مانعی مواجه نشود.
8- لازم است تا نتایج نهایی هرگونه مستندنگاری، در هر زمان که مناسب تشخیص داده شد در قالب گزارش منتشر شود[5].
[1] – Principles For The Recording Of Monuments, Groups Of Buildings And Sites (Icomos 1996 )
[2] – Cultural Heritage
[3] – Recording
[4] – Cross-References
[5] – http://www.icomos.org/en/charters-and-texts
