مصوب یازدهمین مجمع عمومی ایکوموس در صوفیه، بلغارستان، 5-9  اکتبر 1996 [1]

ترجمه از سعید محمودکلایه و محمد غلام‌نژاد

از آنجا که میراث ‏‏‏‏فرهنگی بیانی منحصر به فرد از دستاوردهای بشری به‏‌شمار می‏رود؛ و از آنجا که این میراث فرهنگی همواره در معرض خطر است؛ و از آنجا که مستندنگاری یکی از راه‌‏های اصلی موجود برای معنابخشی، شناخت، تعیین و تشخیص ارزش‏های مربوط به میراث فرهنگی است؛ و از آنجا که مسئولیت حفاظت و نگهداری از میراث فرهنگی نه تنها بر عهده مالکان این آثار است، بلکه برعهده متخصصان حفاظت و اهل فن، مدیران، سیاستمداران و مسئولان مربوطه در تمام سطوح دولتی و همچنین عامه مردم نیز خواهد بود، و از آنجا که طبق ماده 16 منشور ونیز، افراد و سازمان‏های ذی‏ربط، مسئول ثبت ماهوی میراث فرهنگی هستند.

از این‏رو، این سند به دنبال تنظیم اصول مرتبط با دلایل و اهداف، مسئولیت‏ها، تدابیر برنامه‏‌ریزی، محتویات، مدیریت و توصیه‏‌های مربوطه برای به اشتراک گذاشتن اطلاعات در فرایند مستندنگاری از میراث فرهنگی است.

تعاریف واژگانی که در این سند به کار رفته‌‏اند:

– میراث فرهنگی[2] عبارت است از آثار، مجموعه بناها و محوطه‏‌هایی که از ارزش میراثی برخوردار بوده و محیطی تاریخی یا ساخته دست بشر را تشکیل می‏دهند.

مستندنگاری[3] دستیابی به اطلاعاتی است که شکل کالبدی، وضعیت و کاربری آثار، مجموعه بناها و محوطه‏‌های تاریخی را در زمانی معین توصیف می‏کند و بخشی ضروری از فرایند حفاظت به‏‌شمار می‏آید.

– اسناد مرتبط با آثار، مجموعه بناها و محوطه‌ها که می‏تواند شامل شواهد ملموس و غیرملموس بوده، و بخشی از مستندسازی را که به شناخت میراث فرهنگی و ارزش‏های مربوط به آن کمک می‌‏کند، تشکیل می‏‌دهد.

دلایل مستندنگاری

1. مستندنگاری از میراث فرهنگی به دلایل زیر ضروری است:

الف- اکتساب دانش با هدف افزایش شناخت از میراث فرهنگی، ارزش‏ها و تحولات آن؛

ب- افزایش علاقه‏‌مندیِ مردم نسبت به میراث فرهنگی و مشارکت در حفاظت از آن، با استفاده از رویکرد انتشار اطلاعات ثبت شده.

پ- فراهم آوردن امکان مدیریت و کنترل آگاهانه نسبت به ساخت و ساز و هر‏گونه تغییر در میراث فرهنگی.

ت- اطمینان از اینکه فرایند نگهداری و حفاظت از میراث فرهنگی، از حساسیت لازم در قبال شکل کالبدی، مصالح، ساختار و شاخصه‏‌های فرهنگی و تاریخی اثر برخوردار است.

2. مستندنگاری باید جزئیات را در سطح قابل قبولی ثبت کرده و با اهداف زیر انجام شود:

الف- تهیه اطلاعات برای فرایند شناسایی، درک، تفسیر و معرفی میراث فرهنگی و ارتقای مشارکت عمومی؛

ب- تهیه مستندات دائمی از کلیه آثار، مجموعه بناها و محوطه‏‌هایی که تخریب شده‌‏اند، یا به هر نحوی تغییر یافته، یا در معرض خطرات ناشی از حوادث طبیعی یا فعالیتهای بشری قرار دارند؛

پ- تهیه اطلاعات برای مسئولین و برنامه‌‏ریزان در سطوح ملی، منطقه‌‏ای و محلی، با هدف برنامه‏‌ریزی دقیق و پیشبرد تصمیمات و سیاست‏های نظارتی؛

ت- تهیه اطلاعاتی که بر اساس آن بتوان کاربری متناسب و پایدار برای اثر را تشخیص داد و برنامه‌‏های مطالعاتی، مدیریتی، و حفاظتی موثر و همچنین اقدامات مربوط به ساخت و ساز را برنامه‌‏ریزی کرد.

3. مستندنگاری از میراث فرهنگی باید به‏‌عنوان یک اولویت در نظر گرفته شود و به‌‏ویژه باید در موارد زیر صورت گیرد:

الف- زمان گردآوری فهرست‏های محلی، منطقه‏‌ای و [ملی از آثار تاریخی].

ب-  به عنوان جزء لاینفکی از اقدامات تحقیقاتی و حفاظتی.

پ- پیش، حین و پس از هر‏گونه تعمیرات، تغییرات و یا دیگر مداخلات؛ و همچنین هنگامی‏که همزمان با چنین اقداماتی، شواهدی در‏خصوص تاریخچه اثر ظاهر می‏شود.

ت- هنگامی که تخریب کلی یا جزئی، متروک‏ ماندن و رهاسازی یا جابجایی یک اثر مورد نظر باشد، یا در جایی‏که میراث فرهنگی به‏‌واسطه تهدیدی خارجی از سوی انسان یا طبیعت، در معرض خطر آسیب قرار دارد.

ث- در هنگام و پس از بروز بلایای غیر مترقبه و پیش‏‌بینی نشده‏‌ای که آسیب‏هایی را برای میراث فرهنگی به‏‌همراه داشته باشد.

ج‌- در هنگام تغییر کاربری یا تغییر در مسئولیت مدیریت و نظارت بر آثار .

احساس مسئولیت در قبال مستندنگاری

1. تعهد به حفاظت از میراث فرهنگی در مقیاس ملی نیازمند این خواهد بود که همگان در قبال مستندنگاری به یک اندازه احساس مسئولیت کنند.

2. پیچیدگی فرایندهای مستندنگاری و تفسیر آثار تاریخی، نیازمند آماده‏‌سازی و به‏‌کارگیری افرادی با مهارت، دانش و آگاهی کافی در‏خصوص وظایفی خواهد بود که بر عهده آنها نهاده می‏شود. دستیابی به این هدف نیازمند اقدام به برگزاری برنامه‏‌های آموزشی است.

3. فرایند مستندنگاری به‏‌طور معمول می‏تواند شامل همکاری افرادی نظیر مستندنگاران میراث فرهنگی، نقشه برداران، متخصصین حفاظت و مرمت آثار تاریخی، معماران، مهندسین [سازه و تاسیسات]، پژوهشگران، متخصصین تاریخ معماری، باستان‏شناسان (با تخصص‏های مختلف) و دیگر مشاورین فنی باشد.

4. کلیه مدیران میراث فرهنگی در قبال حصول اطمینان از کفایت مستندنگاری از لحاظ کمی و کیفی و بروزرسانی مستندات مسئول هستند.

برنامه‌‏ریزی برای مستندنگاری

1. پیش از تهیه مستندات جدید، باید منابع اطلاعاتی موجود را یافته و کفایت آنها را [‏از لحاظ کمی و کیفی‏] بررسی کرد.

الف- در این نوع از اسناد که حاوی اطلاعاتی از این دست هستند، باید به دنبال برداشت‏ها، ترسیمات، عکس‏ها، گزارش‏ها و توصیفات چاپ شده و چاپ نشده، و دیگر مدارک مربوط به شکل اولیه و تاریخچه بنا، مجموعه‌‏ها و محوطه‌‏های تاریخی بود. جستجو در اسناد جدید و قدیم، از اهمیت یکسانی برخوردار است.

ب- برای جستجوی اسناد موجود باید به مراکز اسناد عمومی ملی و محلی، آرشیوهای تخصصی و شخصی، آرشیو موسسات، فهرست‌‏ها و مجموعه‌‏های موجود در کتابخانه‌‏ها و موزه‌‏ها مراجعه کرد.

پ- جستجوی اسناد باید از‏طریق مشاوره با افراد و سازمان‏هایی صورت گیرد که به نوعی با اثر در ارتباط بوده و شناختی نسبت به بنا یا مجموعه و محوطه تاریخی مورد نظر داشته باشند. این افراد و سازمان‏ها می‏توانند مالکان یا ساکنین بوده و یا افراد و موسساتی باشند که در مستندنگاری اثر، ساخت آن، حفاظت و یا تحقیق در خصوص آن، مشارکت داشته‏‌اند. 

2- بر اساس تحلیل فوق، انتخاب حوزه دید، سطح و روش‏های مناسب برای مستندنگاری، مستلزم موارد زیر است:

الف- روش‏های مستندنگاری و نوع مستند‏سازی صورت گرفته باید متناسب با ماهیت اثر، اهداف مستندنگاری، زمینه فرهنگی، بودجه یا دیگر منابع موجود باشد. در صورت محدودیت منابع، ممکن است لازم باشد تا مستندنگاری را به‌‏صورت مرحله‌‏بندی [بر اساس اولویت‏‌ها] انجام داد. چنین روش‏هایی می‏تواند شامل دست نوشته‏‌های توصیفی و تحلیلی، عکس‏های هوایی یا زمینی، عکس‏های تصحیح شده (عکس‏های تخت)، فتوگرامتری، بررسی‏های ژئوفیزیکی، نقشه‏‌های جغرافیایی، نقشه‏‌های دارای ابعاد و اندازه، کروکی و اسکیس، نسخه برداری یا دیگر فن‏آوری‏‌های قدیمی و جدید، باشد؛

ب – در انتخاب روش مستندنگاری، حتی‌‏المقدور باید از روش‏های غیر مخرب استفاده کرد و روش مورد استفاده، نباید موجب آسیب رساندن به اثر شود؛

پ – لازم است تا دلایل منطقی برای روشی که جهت مستندنگاری انتخاب شده و محدوده‌‏ای که برای این کار تعیین شده است، به روشنی بیان شود؛

ت – در انتخاب موادی که برای گردآوری اسناد نهایی استفاده می‏شود (برای مثال، کاغذ مورد استفاده در نقشه‌‏های چاپی یا لوح‏‌های فشرده)، باید دقت داشت تا مواد از پایایی لازم جهت نگهداری بلند مدت و بایگانی، برخوردار باشند؛

محتوای اسناد

1. هر یک از اسناد باید از طریق موارد زیر قابل بازشناسی باشد:

الف- نام بنا، مجموعه یا محوطه تاریخی؛

ب – شماره ارجاع منحصر به فرد (شناسه)؛

پ- تاریخ گردآوری اسناد؛

ت- نام سازمانی که متولی مستندنگاری بوده است؛

ث- ارجاعات درون متنی[4] به اسناد و گزارش‏های مربوط به بنا، مستندات تصویری، گرافیکی، نوشتاری یا کتاب‏شناسی، و اسناد باستان‏شناسی و محیطی؛

2. لازم است تا موقعیت و گستره اثر (بنا، مجموعه‏‌ها یا محوطه‏‌های تاریخی) به‏‌دقت مشخص شود؛ این کار را می‏‌توان از طریق گزارش‏های توصیفی، نقشه‌‏ها، پلان‏های معماری یا عکس‏های هوایی انجام داد. در مناطق روستایی، احتمال دارد که تنها روش ممکن، استفاده از یک نقشه مرجع یا استفاده از مثلث‏‌بندی جهت تعیین نقاط باشد. در محدوده‌‏های شهری، ممکن است تا یک آدرس دقیق یا تنها کد خیابان‌‏ها کفایت کند.

3. اسناد جدید، باید به منبعِ تمام اطلاعاتی که نمی‏توان به‌‏طور مستقیم از خود اثر یا مجموعه‏‌ها و محوطه‏‌های تاریخی به‏‌دست آورد، توجه داشته باشد.

4. اسناد باید شامل کلیه اطلاعات زیر و یا برخی از آنها باشد:

الف- نوع، شکل و ابعاد بنا، اثر یا محوطه؛

ب- در صورت لزوم ویژگی‏های داخلی و خارجی اثر، مجموعه‌‏ها و محوطه‌‏ها؛

پ- ویژگی‏های مهم ماهوی، کیفی، فرهنگی، هنری و علمی آثاری که در زمره میراث فرهنگی به‌‏شمار می‏روند. لازم است تا ویژگی‏‌هایی که در بالا به آن اشاره شد در خصوص اجزای این آثار نیز مستند شود؛ همچنین لازم است تا اهمیت فرهنگی، هنری و علمی موارد زیر، در نظر گرفته شود:

  • مصالح، عناصر و اجزای تشکیل دهنده، تزئینات، نقوش یا کتیبه‌‏ها
  • تاسیسات، اتصالات و ماشین‏‌آلات
  • سازه‌‏های جانبی، باغ‏ها، چشم‌‏اندازها و ویژگی‏های طبیعی، جغرافیایی و فرهنگی محوطه

ت‌- فن‌‏آوریهای جدید و سنتی و مهارت‏های به کار رفته در ساخت و نگهداری.

ث- شواهدی دال بر تاریخ شکل‏‏‌گیری، سازندگان، مالکیت، طرح اصلی، گستره، کاربری و تزیینات

ج- شواهدی دال بر تاریخچه کاربری، رویدادهای مرتبط، تغییرات سازه‏ای و تزئیناتی، و تاثیر نیروهای خارجی طبیعی یا انسانی، پس از شکل‏‌گیری و در طول حیات اثر

چ- تاریخچه مدیریت، تعمیرات و نگهداری

ح- عناصر معرف یا نمونه‏‌هایی از ساختار یا مصالح محوطه

خ- ارزیابی از شرایط فعلی اثر

د- ارزیابی از ارتباط بصری و عملکردی میان اثر و بستر قرارگیری آن

ذ- ارزیابی از خطرات ناشی از علل طبیعی و یا مناقشات انسانی، و خطرات ناشی از آلودگی محیطی یا کاربری‏های همجوار

5. با توجه به دلایل مختلف مستندنگاری (به بخشهای 1 و 2 مراجعه شود)، سطح جزئیات مورد نیاز متفاوت خواهد بود.

کلیه اطلاعات فوق (به‏‏‌رغم اختصار)، داده‌‏های مهمی را جهت برنامه‏‌ریزی محلی و مدیریت و کنترل بنا فراهم می‌‏آورند. معمولا برای اهداف کاربران، مدیران و مالکان این بناها یا محوطه‏‌ها در زمینه حفاظت، نگهداری و بهره‌برداری، به اطلاعات مفصل‏تری نیاز خواهد بود.

مدیریت، نشر و به اشتراک گذاردن اسناد

1- اسناد اصلی باید در یک آرشیو ایمن نگهداری شوند، و محیط بایگانی باید متضمن دوام و ثبات اطلاعات و مصونیت آن از فرسایش (براساس استانداردهای مشخص بین‌المللی) باشد.

2- لازم است تا نسخه پشتیبان چنین اسنادی در مکان امن جداگانه‌‏ای، ذخیره شود.

3- با هدف تحقیق، کنترل‏ بر توسعه [برای مثال ساخت و ساز در حریم] و دیگر فرایندهای قانونی و اداری، لازم است تا نسخه‏‌های رونوشت چنین اسنادی، در اختیار مقامات قانونی، متخصصان علاقه‌‏مند، و عموم مردم قرار گیرد (در صورتی‌که که انجام این کار قابل قبول تشخیص داده شد).

4- در راستای اهدافی چون تحقیق، مدیریت، نگهداری و عملیات نجات بخشی در زمان بروز حوادث (برای آثاری که در زمره میراث فرهنگی به شمار می‏روند)، لازم است تا در‏صورت امکان بتوان به‌‏سادگی از اسناد بروزرسانی شده در خود محل استفاده کرد.

5- لازم است تا قالب ارائه اسناد استانداردسازی شود و با هدف سهولت تبادل و بازیابی اطلاعات در سطح محلی، ملی و یا بین‏‌المللی، فهرست‌‏بندی اسناد (در‏صورت امکان) ضرورت می‏‌یابد.

6- گردآوری، مدیریت و نشر اطلاعات ثبت شده به‏‌شکلی مفید، مستلزم آشنایی و استفاده از فن‏آوری اطلاعاتی روز (در‏صورت امکان) خواهد بود.

7- محل نگهداری اسناد، باید به‌‏گونه‌‏ای باشد که دسترسی عمومی به آن، با مانعی مواجه نشود.

8- لازم است تا نتایج نهایی هر‏گونه مستندنگاری، در هر زمان که مناسب تشخیص داده شد در قالب گزارش منتشر شود[5].


[1] – Principles For The Recording Of Monuments, Groups Of Buildings And Sites (Icomos 1996 )

[2] – Cultural Heritage

[3] – Recording

[4] – Cross-References

[5] – http://www.icomos.org/en/charters-and-texts