_{ترجمه و گردآوری: سعید محمودکلایه، حمید محمودکلایه}

طبقه‌بندی به لحاظ زمین‌شناسی

امروزه سنگ‌های صابونی برای استفاده به‌عنوان سنگ نما، ظروف آشپزخانه‌ای، تزیینات سنتی، کاربردهای صنعتی و حجاری‌های هنری، محبوبیت دوباره‌ای یافته‌اند. سابقه طولانی کاربرد این سنگ در کنار ویژگی‌های فیزیکی و تنوع رنگی زیاد، ازجمله مواردی هستند که باعث جلب‌توجه عمومی مردم به سمت این سنگ‌ها شده است. سنگ صابون، سنگی با ماهیت دگرگونی است که از یک (یا چند) کانی تشکیل شده است؛ بااین‌حال سنگ صابون مورداستفاده برای کاربردهای صنعتی، معمولاً از نمونه‌هایی انتخاب می‌شود که مرکب از چند کانی باشد، چراکه سنگ‌های صابونی مرکب نسبت به نمونه‌های حاوی یک کانی منفرد، از درجه سختی بالاتری برخوردار هستند. همچنین سنگ‌هایی که تنها از یک کانی تشکیل شده‌اند نسبتاً نادر بوده و کمتر در طبیعت یافت می‌شوند، درحالی‌که سنگ‌های مرکب به‌وفور یافت می‌شوند.

بافت سنگ صابون می‌تواند از بافت متراکم تا فیبری یا فلسی متغیر باشد. از نظر درجه‌بندی تجاری، بهترین نوع سنگ صابون آن‌هایی هستند که کاملاً متراکم و به هم فشرده بوده و ضریب جذب رطوبت پایینی داشته باشند. معمولاً این سنگ‌ها زمانی که مدت طولانی دستخوش تغییرات ناشی از استفاده مداوم یا بهسازی با مواد شیمیایی و روغنی قرار نگیرند، حالت صابونی و لغزنده پیدا می‌کنند. سنگ‌های صابونی تجاری، در معادن سراسر دنیا یافت می‌شوند؛ بسیاری از مناطق قطبی کانادا، اسکاندیناوی، سیبری و روسیه، برزیل و شمال شرق ایالات‌متحده ازجمله نقاطی هستند که این سنگ‌ها به‌وفور در آنجا استخراج می‌شوند. سنگ‌های صابونی برای هزاران سال توسط اسکیموها مورداستفاده واقع می‌شده است و در بسیاری نقاط دیگر، به‌صورت حجاری‌شده و مجسمه‌های گران‌قیمت کاربرد داشته است.

کانی‌شناسی؛ کانی‌هایی که معمولاً در سنگ‌های صابونی یافت می‌شوند، به ترتیب فراوانی آن‌ها در سنگ عبارت‌اند از:

تالک[1]؛ سیلیکات منیزیم آبدار Mg₃Si₄O₁₀(OH)₂ بیشترین فراوانی را در میان کانی‌های سنگ صابون دارد و به همین خاطر، بسیاری از خواص این سنگ‌ها، نظیر سختی و بافت سنگ متأثر از خواص تالک است. همان‌گونه که پیش‌تر ذکر شد، سختی تالک در حدود 1 است که کمترین میزان سختی بر اساس مقیاس موس محسوب می‌شود؛ ازاین‌رو سنگ‌های صابونی متشکل از تالک (به‌عنوان کانی اصلی)، سختی لازم برای استفاده در نمای ساختمان را ندارند، چراکه به‌راحتی با ناخن خراش برمی‌دارند. چنانچه شماری از کانی‌های زیر در سنگ صابونی وجود داشته باشند، میزان سختی آن افزایش خواهد یافت.

مگنزیت؛ کربنات منیزیم (MgCO₃) که دارای سختی متوسط 3.5 الی 4.5 در مقیاس موس است، ازلحاظ فراوانی در سنگ صابونی پس از تالک رتبه دوم را دارد؛ این کانی در اسید هیدروکلریک سرد و رقیق حل نمی‌شود. مگنزیت دارای کلیواژهای رمبوهدرال (لوزوجهي) ریزدانه و زیبایی است که اختلالی را در توده‌های سنگ صابونی ایجاد نمی‌کنند. در حقیقت، اکثر رگه‌های سفیدرنگ سنگ صابونی و بخش اعظمی از خال‌های سطحی این سنگ، به‌واسطه وجود این کانی پدید می‌آیند.

دولومیت؛ کربنات منیزیم و کلسیم (CaMg(CO₃)) که دارای ضریب سختی تقریبی 3.5 در مقیاس موس بوده و با اسید هیدروکلریک رقیق واکنش نشان نمی‌دهند.

میکاها؛ موسکوویت یک میکای خنثی، بی‌رنگ، الاستیک و ناپایدار است. غیرمعمول‌ترین میکای موجود در سنگ صابونی، میکای بیوتیت سیاه است که حاوی آهن و منیزیم بوده و ضریب سختی آن در مقیاس موس، در حدود 2.5 الی 4 تغییر می‌کند.

کلریت؛ یک میکای دگرگون‌شده مایل به سبز است که دارای خصوصیاتی نظیر نرمی و عدم انعطاف است. این ماده کمتر فعال بوده و واکنش چندانی نشان نمی‌دهد. رنگ سبز برخی از سنگ‌های صابونی، ناشی از وجود همین کانی است.

کانی‌های فرعی کمیاب: مقدار جزئی و ناچیز از پیروکسین[2] (اوژیت[3] و غیره) و آمفوبیل (هورنبلند و غیره) که از دگرسانی سیلیکات‌های حاوی آهن و منیزیم در سنگ‌های آذرین ایجاد شده و به‌صورت کانی‌های فرعی و کمیاب در سنگ‌های صابونی وجود دارند. این کانی‌ها به‌واسطه دارا بودن آهن و منیزیم، باعث بروز لکه‌های رنگی و خال‌های بدشکل در سنگ می‌شوند.

استیتایت[4] (یا تالک استیتایتی): یک واژه تقریباً منسوخ‌شده برای سنگ صابون یا سنگ‌های مملو از تالک خالص که پیش‌تر در ساخت پودر طلق و لوازم برقی استفاده می‌شدند. ازآنجاکه در برخی از تعاریف قدیمی ارائه‌شده برای سنگ صابون از این واژه استفاده شده است، کماکان مشاهده می‌شود که این اصطلاح در میان شماری از معدن داران و توزیع‌کنندگان سنگ صابون متداول است. توصیه می‌شود که دیگر از این واژه استفاده نشود، چراکه خود نیازمند تعاریفی است که در بهترین حالت، مخاطبان را دچار ابهام و سردرگمی می‌کند. تقریباً همه با پودر طلق، نرمی و ظاهر آن آشنا هستند.

خواص فیزیکی سنگ صابونی

سختی؛ سنگ‌های صابونی مورداستفاده در نما، در زمره سنگ‌های ساختمانی نرم به شمار می‌روند. بسته به کانی‌های تشکیل‌دهنده سنگ، سختی آن در مقیاس موس بین 1 تا 4 تغییر می‌کند. لازم به ذکر است که نرمی برای سنگ صابون یک امتیاز محسوب می‌شود؛ چراکه می‌توان با ابزار معمولی روی آن کار کرد و خط و خش و آثار ضربه را با یک کاغذ سمباده معمولی از بین برد. سنگ صابون، فاقد جهت شکست مشخص یا ترک‌های بدمنظر در محورهای مختلف است.

واکنش‌های شیمیایی؛ سنگ صابون بسیار خنثی است. این سنگ با اسیدهای قوی و حلال‌های قلیایی واکنش نشان نمی‌دهد. همچنین این سنگ غیر سمی بوده و غذا پختن در آن (به‌عنوان ظروف آشپزخانه) یا استفاده از آن در مجاورت مواد غذایی بی‌خطر است. حفظ گرما در سنگ صابونی بسیار بالا است. دامنه تغییرات حرارتی از زیر صفر تا 2000 درجه فارنهایت، تأثیری روی سنگ‌های صابونی به‌جای نمی‌گذارد. ازاین‌رو، برای استفاده به‌عنوان ماده نسوز بسیار مفید بوده و غالباً به‌عنوان اجاق مخصوص سوزاندن چوب مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ در حقیقت این اجاق‌ها از هر دو ویژگی سنگ صابونی بهره می‌برند. ابعاد این سنگ‌ها طی تغییرات کلان حرارتی بسیار پایدار است. وایکینگ‌های شمال اروپا در دوران باستان، از سنگریزه‌های سنگ صابونی به‌عنوان گرم‌کننده جیبی استفاده می‌کردند.

جذب آب: ازآنجایی‌که سنگ صابونی ماهیت دگردیسی دارد و تحت‌فشار زیاد شکل گرفته است، در زمره سنگ‌های متراکم و با چگالی بالا به شمار می‌رود؛ به همین خاطر، ضریب جذب آب آن صفر و یا بسیار نزدیک به صفر است که معمولاً به‌حساب نمی‌آید. این ویژگی، باعث می‌شود که بر اساس معیارهای بهداشتی برای سطوحی که غذا روی آن آماده می‌شود، سنگ صابونی از استانداردهای بسیار بالایی برخوردار بوده و از سوی دیگر باعث می‌شود که روی سطح این سنگ‌ها، امکان رشد باکتری‌ها به صفر برسد.

رنگ؛ سنگ صابون معمولاً در طیفی از رنگ خاکستری تا خاکستری مایل به آبی یافت می‌شود. از دیگر رنگ‌های سنگ صابون می‌توان به سطوح سفید با رگه‌ها و خال‌های رنگین، خاکستری روشن، رنگ‌های مایل به سبز و همچنین خطوطی با رگه‌های نامنظم سفید که ممکن است به‌واسطه وجود تالک، مگنزیت، کلریت، دولومیت یا ترکیبی از این‌ها شکل گرفته باشند، اشاره کرد.

قابلیت الکتریکی؛ سنگ صابونی در زمره مواد عایق الکتریکی دسته‌بندی می‌شود و به همین دلیل، برای استفاده به‌عنوان سنگ کابینت آشپزخانه بسیار مناسب است. سابقاً از این سنگ به‌عنوان عایق جریان‌های برقی با ولتاژ بالا استفاده می‌شد.

آماده‌سازی

پرداخت‌ها: پرداخت نمای سنگ‌های صابونی که در خارج از بنا استفاده می‌شوند باید به‌صورت کاملاً پاک‌تراش صورت گرفته باشد. تمامی لبه‌هایی که قابل‌مشاهده هستند را نیز باید به‌صورت پاک‌تراش پرداخت کرد تا رنگ تیره لبه‌ها و رد ابزار برش از روی آن حذف شود. برای دستیابی به سطحی یکپارچه، تیره و خوش‌رنگ ضروری است که از روغن‌های معدنی برای پرداخت نهایی استفاده کرد.

پاک‌سازی و محافظت

پاک‌سازی؛ پس از نصب سنگ صابون، نصاب موظف است تا با استفاده از آب آشامیدنی (پاک) و اسفنج، سطح سنگ را تمیز نگاه دارد. در صورت لزوم می‌توان از یک شوینده خنثی نیز استفاده کرد.

---

[1] – Talc؛ تالک یک کانی دگرگون است که از دگرگونی کانی‌هایی مانند سرپانتین، اولیوین، پیروکسن و آمفیبول در حضور دی‌اکسید کربن و آب تشکیل می‌شود.

[2] – Pyroxene؛ گروهي از اينوسيليکات ها که داراي ساختار سیلیسی چهاروجهی هستند.

[3] – Augite؛ نام اوژیت از کلمه یونانی Auge به معنی جلا اقتباس‌شده است (به‌واسطه منظره سطوح کلیواژ آن) و در سال 1792 یکی از دانشمندان تمامی بلورهای تیره‌رنگ سنگ‌های بازالتی را به این نام خوانده است. این عنصر در اکثر سنگ‌های آذرين خصوصاً گابرو و بازالت يافت می‌شود.

[4] – Steatite؛ استیتایت یا تالک توده‌ای. این کانی‌ها ممکن است طي دگرگوني درجه پايين دولومیت‌های سيليسي تشکيل شوند؛ همچنين ممکن است در اثر دگرساني ثانويه سنگ‌های آذرين الترابازيک و در امتداد زون‌های برشي حاصل شوند.