_{گردآوری و تالیف: محمد غلام‌نژاد}

بررسی تحولات تاریخی شهر نشان می‌دهد که منشأ شکل‌گیری شهر را باید در بازار و چهار محوری که آنها را قطع نموده و عناصر شهری پیرامون آن جستجو کرد. هر یک از این محورها مشخص کننده تحول کالبدی دوره ای از تاریخ شهر هستند. این تحولات به تناسب نیازهای زمان و با احترام به تجربیات گذشته و در جهت اصلاح و تکمیل ساختار شهر صورت گرفته است. قرارگیری عناصر شهری در جهت این محورها تابع قانونمندی خاصی بوده اند. چنانکه خصوصیات مشترک اصلی ساختار شهر در ادوار مختلف به قرار زیر بوده است:

1- قرارگیری عناصر شهری در مسیر قنوات و آب های جاری؛

2- تفکیک بین حوزه عملکردهای مذهبی، حکومتی و تجاری؛

3- وجود فضاهای رابط و مفاصل عملکردی.

شهر شیراز در عهد حکومت‌های اسلامی در دوره‌های دیلمیان فارس، اتابکان فارس، خاندان اینجو، آل مظفر و دوره زندیه به عنوان پایتخت و مقر حکومت انتخاب شده است. با احداث مسجد جامع عتیق در زمان عمرولیث صفاری، نخستین فضای شهری برای تجمع مسلمانان به وجود آمد و بعد از آن مکان هایی چون مسجد نو، میدان شاه طهماسب و میدان توپخانه و عناصری از این قبیل، فضاهای شهری گذشته را بوجود آوردند (بنیادی, 1371).

بر اساس تحولات و دگرگونی های مهمی که منجر به ایجاد تغییرات در ساخت شهر شیراز و یا بوجود آمدن عناصر جدیدی در آن شده است دوره بندی زیر مطرح می شود؛

عصر صفاریان

با روی کار آمدن «یعقوب لیث» و قرارگیری این شهر به عنوان مرکز نیمه مستقل صفاریان، توسعه شهر آغاز شد.از آثار برجسته این دوره، مسجد جامع عتیق، نخستین مسجد جامع این شهر در سال 288ه.ق به دست عمرولیث، برادر یعقوب ساخته شد. موقعیت مرکزی مسجد جامع و نیز وجود شهری که از پائین مسجد جامع عبور می کرده و شروع بازار شهر از محل مسجد جامع، نشان می دهد که جامع عتیق در محل مسجد زمان امویان یا در نزدیکی آن بنا گردیده است.

درب شمالی مسجد عتیق به بازار مرغ فروشان باز می شود و بازار عمده شهر مانند امروز از درب شمالی این مسجد شروع می شده و به راسته­های مختلف مانند راسته بزازان و کباب ریزان تقسیم می­شده است (ابن بطوطه, 1376).

عصر آل‌بویه

در سال 334 ه.ق علی بن بویه از خاندان بویه که خود را منسوب به شاهان ساسانی می دانستند وارد بغداد شد و به لقب عمادالدوله و برادرش احمد، معزالدوله ملقب گردید. پس از برکناری خلیفه تا بیش از یک قرن امیران آل بویه بودند که خلیفه بغداد را تعیین می کردند و بر عراق همچون ایالتی از مرکز خود در شیراز فرمانروایی می کردند. با توجه به اینکه آل بویه با تکیه بر میراث روزگاران پیشین، تحرک اجتماعی بسیاری را در قلمرو تحت سلطۀ خویش ایجاد می کند، قرن چهارم هجری به عنوان یکی از مقاطع مهم و با معنای شهرگرایی، شهرنشینی و شهرسازی کشور محسوب می گردد. پس از مرگ علی بن بویه، برادرزاده اش فناخسرو دیلمن جانشین وی گردید. قنات رکن آباد از آثار پدرش حسن بن بویه (رکن الدوله) در دوران توقف وی در شیراز است (حمیدی, 1376).

بافت شهری شیراز و تجمع انسانی در قرون اولیه اسلام در اطراف مسجد جامع عتیق بوده است. در دوره عضدالدوله، شیراز چنان آباد بوده که هیچ شهری در ایران به پای آن نمی رسیده است. نخستین باروی شهر شیراز در سال 436 ه.ق توسط امیرابوکالنجار دیلمی ساخته شد. او به واسطه تعرض های زیادی که به شیراز می شد فرمود تا بارویی بر گرد شهر کشیدند که دور آن دوازده هزار ذراع و پهنای آن هشت زراع بود. در این زمان شهر دارای هشت دروازده به نام­های؛ استخر، شوشتر، بند آستانه، غسان، سلم، کوار، منذر و فهندژ بوده است. معابر اصلی شهر از طریق دروازه استخر دو محدوده مهم شهری، محدوده حکومتی و مرکز مذهبی شهر را به هم مرتیط می ساخت. در این مسیر به تدریج بازارها و خدمات شهری بوجود آمده و استخوان بندی اصلی شهر را بوجود آورده است. رعایت فاصله بین محدوده حکومت و مرکز مذهبی، علت اصلی دو شاخه شدن بازار شهر به شمار می رود. شهر شیراز همواره تحت تأثیر محورهای ارتباطی اصلی (منطبق بر بازار) و محورهای ارتباطی بین فضای حکومتی و مذهبی (منطبق بر مسیرهای آب) شکل گرفته و رشدی لکه ای و چند محوری داشته است. تشکیل حکومت‌های محلی باعث رونق شهرنشینی در این دوره گردید. احداث سدهای آبیاری و قنوات که توسط معزالدوله و عضدالدوله صورت گرفت، نشان رونق کشاورزی و گردآوری پشم بافان و دیبا‌سازان و دیگر صنعتگران و هنرمندان در اطراف باغستان عضدالدوله در گرد فنا خسرو دلیل بر رونق مبادلات و تجارت کالا در این دوران است (اردشیری & معماریان, 1389).

عصر اتابکان

در سال 447 ه.ق با ضعف حکومت آل‌بویه زمینه فتح بغداد توسط طغرل به وجود آمد. بدین ترتیب یکبار دیگر مرکز قدرت به بغداد انتقال یافت و تا بیش از هشتاد سال حکمرانان فارس را اتابکان و سلجوقیان بر می‌گزیدند. شهر شیراز در زمان سلجوقیان وضع مطلوبی نداشت، پیوسته مورد ویرانی و تاراج کارگزان حکومتی قرار می‌گرفت. در سال 515 ه.ق با زمامداری اتابک قراچه  فرصتی برای عمران شهر به وجود آمد. وی علاوه بر مدرسه قراچه، عمارت تخت قراچه را در شمال شیراز احداث نمود که بعدها به باغ تخت قاجار مشهور گردید. در زمان اتابکان ساخت مدرسه نظامیه متداول بود؛ مدرسه امینی، امامیه، زاهدیه و لالائیه از آثار این دوره می‌باشد که متاسفانه تا به امروز برجای نمانده‌اند (اردشیری & معماریان, 1389).

حصار شهر در زمان اتابکان دارای هشت دروازه به نام‌های؛ استخر، دراک موسی، بیضاء، کازرون، سلم، باب نو، دولت، سعادت و هفده محله به نام‌های؛ بالاکفد، باغ قتلغ، باغ نو، سراجان، دشتک، پالانگران، دزک، بال رود، در سلم، شیراز، مقاریضی، باغ، پیراسته، درب استخر، نامدار، گچ پزان و سرپولک بوده است.

شهر دارای هسته‌های عملکردی مجزای حکومتی، مذهبی و تجاری بود که با ساخت محورهای ارتباطی و عناصر شهری به هم مرتبط می‌شدند. از عناصر مهم ساخته شده در این دوره می توان به مسجد نو اتابکان، صحن شاه چراغ، بفعه سید میر محمد، بقعه سید علاء‌الدین حسین، بازارچه سرحوض آقا و بازارچه سر چهارراه اشاره نمود (موید شیرازی & خوب نظر, 1380).

با احداث مسجد نو و باغ اتابکان در شمال غربی شهر حوزه حکومتی تبدیل به یک مجموعه حکومتی می‌شود. این مجموعه شامل کابردهای مختلف مذهبی-تشریفاتی (مسجد نو)، تفریحی (باغ اتابکان) و حکومتی بوده که توسط بازار و گره (چهارسوق) و بنای مذهبی شاهچراغ به مسجد جامع و راسته اولیه بازار متصل می شود. حوزه فعالیت‌های تجاری که گسترش چشمگیری در این دوره دارد (بازارچه چهار راه و سرحوض آقا) در جهت عمود بر شریان ارتباطی اصلی شهر علاوه بر نقش ارتباطی بین عناصر شهری به مثابه یک عامل ارتباط و اتصال حوزه فعالیت‌های مذهبی و مردمی با حوزه فعالیت های حکومتی-تشریفاتی (مسجد نو و باغ اتابکی) ایفای نقش می‌کند (بنیادی, 1371).

اتابکان علاوه بر محور قنات عضدی و محور دروازه استخر و بازار شهر که بصورت دو شاخه همواره بین فضاهای مذهبی و فضاهای حکومتی فاصله ایجاد می‌کردند، اقدام به ایجاد محور دیگری موازی با آن و در امتداد مقابر سید میر احمد و سید میر محمد (که در این دوره آشکار گردیده و برای آنها بقعه و بارگاه احداث گردید) نمودند. در آن زمان مسجد جامع بیشتر استفاده مردمی و مسجد نو جنبه حکومتی داشت. مسجد نو  با استفاده از بخشی از اراضی باغ اتابکی به گونه ای زیبا و با شکوه ساخته شد. بدین ترتیب با ساخت مور شرقی-غربی و اتصال آن به راسته اصلی شمالی جنوبی شهر استخوان بندی شهر در این دوره از حالت هسته‌ای و محوری بصورت شطرنج درآمد (حمیدی, 1376).

عصر صفویه

امیر ابوالمظفر اسمعیل بهادر سیور (شاه اسماعیل صفوی) در سال 909 در تعقیب شاهزادگان و امرای آق قویونلو به شیراز وارد شد.وی ابتدا امور مذهبی را به علمای شیعه مذهب سپرد و سپس حکومت فارس را به الیاس بیک ذوالقدر داد. شیراز در زمان صفویه در ردیف شهرهای ولایتی درآمد و در مدت بیش از دو قرن حکومت خاندان صفوی شیراز شهری آباد و با جمعیت بسیار بود، به طوری که بعد از اصفهان دومین شهر ایران محسوب می شده است. رشد اصلی شهر در این دوره صورت گرفت و شکل آن به محدوده کنونی بافت تاریخی شهر نزدیک شد (اردشیری & معماریان, 1389).

علاوه بر عناصر اصلی ساختار شهر، صفویان در طراحی فضاهای شهری دارای الگو و روشی خاص بودند که در شرایط مختلف آن را با نیازهای شهر تطبیق می دادند. سومین محور قرارگیری عناصر شهری در شیراز که در این دوره بوجود آمد از مدرسه خان در شرق آغاز شده و به بازار داودخان در حدفاصل دو شاخه بازار می رسد و به میدان شاه صفوی که قصر، دارالشفاء و مسجد صفوی در اطراف آن بودند منتهی می‌شد. وجود کتیبه ای در شبستان مسجد وکیل حاکی از آنست که این مسجد در دوره صفوی پایه ریزی گردیده است. تصاویر و نوشته های دیگری اثبات می کند که مسجد وکیل در محل مسجد شاه صفوی سخته شده  است.

باتوجه به تخریب شدن میدان صفوی و نامشخص بودن موقعیت اضلاع آن در مورد خصوصیات و نحوه کارکرد آن نمی توان قاطعانه اظهارنظر کرد. با این وجود با بهره‌گیری از اسناد و شواهد تاریخی و ترسیم حدودی  این اضلاع،  مو‌توان اذغان داشت محلی که بعدها از آن به عنوان اندرون کوچک یاد شده در مجاور این میدان قرار می گردد و این احتمال را به وجودمی‌آورد که کریمخان از قصر صفوی یا از مرمت بقایای آن برای ساخته ارگ (اندرون کریمخانی) استفاده کرده است. پشت قصر صفوی باغ حکومتی قرار داشت که توسط معبری به خارج از شهر و باغ شاه ارتباط می یافت، در اطراف این معبر باغ‌های درباریان و بزرگان شهر ساخته شده بود. بااینکه از وجود آب و درختکاری در این معبر اطلاعی نداریم اما عملکردی نظیر چهارباغ اصفهان داشته است. در این زمان محور دیگری به صورت چهارباغ احداث شد که از دروازه اصفهان تا تنگ الله اکبر امتداد می یافت. بر اثر سیل بنیان کن سال 1079 ه.ق در شیراز و حمله افغانان و تخریب ابنیه توسط سلسله های بعدی، گنجینه معماری و شهرسازی صفوی در شیراز از بین رفت و جز معدود بنایی و اشاراتی در پاره ای از اسناد تاریخی چیزی باقی نماند. در این دوره که پررونق ترین دوره شهرنشینی در ایران بعد از اسلام به شمار می رود وسعت شیراز صفوی به حدی بود که بعد از آن حتی تا اواخر دوران قاجار نیز شهر به آن اندازه گسترش نیافت (بنیادی, 1371).

در این دوره ستون فقرات قدیمی بافت همچنان خود را حفظ کرده با این وصف که فشرده تر و متراکم تر شده و با گسترش شهر در قسمتی جدید، بافت جدیدی شکل می گیرد. در بافت جدید عناصر شهری (درون گرا و برون گرا) به دور میدان و فضای باز شهری انتظام یافته و به راسته بازار (فضای بسته) متصل می شوند، لذا بافت متراکم و فشرده نبوده و نسبت سطح باز به ساخته شده بیشتر می شود. بدین ترتیب استخوان بندی شهر در این دوره از دو هسته اصلی تشکیل شده و که هر دو حائز اهمیت بوده و توسط عناصر پیوند دهنده (بازار، معبر اصلی و چهار سوق) با الگوی شطرنجی به یکدیگر مرتبط می شوند. هسته های شهر در یک راستا و در یک امتداد شکل گرفته اند و فضاهای بین آنها توسط فضاهایی با الگوی خطی پر شده  و در مجموع الگویی شطرنجی را القا می کند. فضاهای باز در این دوره ساختار کالبدی مجموعه را تغییر می دهند و عناصر شهری به دور فضاهای باز شکل می گیرند (حمیدی, 1376).

عصر زندیه

با سقوط دولت صفوی، برای مدتی حکومت مرکزی ایران دچار بی ثباتی گردید که اوج این بی ثباتی را در فتنه افغان ها شاهد هستیم. شیراز که ازحمله مغولان در امان مانده بود این بار روزهای سختی را تجربه نمود به نحوی که تمامی باغ های پیرامونی آن نابود و حصار شهر ویران شده بود. در سال 1163 ه.ق کریمخان زند به قدرت رسید و شیراز را مقر حکومت خود قرار داد. وی در دوران حکمرانی خود اقدامات مهمی در شیراز انجام داد که تا امروزه بر چهره شهر مشهودند (حمیدی, 1376).

اولین اقدامات کریم خان ساماندهی مسیر رودخانه خشک، ترمیم و تعمیر حصار شهر با تقلیل محیط دور شهر از 5/1 فرسخ به 1 فرسخ و ایجاد خندق بر گرد حصار شیراز برای تبدیل این شهر به دژی نفوذ ناپذیر، امن و مطمئن بود. شهر که داخل قلعه و خندق اطراف آن قرار می گرفت به علت خسارات ناشی از جنگ و سیل کوچکتر از محدوده دوره صفوی در نظر گرفته شد. با کاهش مساحت شهر و ادغام برخی محلات، تعداد محلات شهر از 19 محله به 11 و تعداد دروازه‌های شهر از 12 دروازه به 6 دروازه کاهش یافت. کریم خان دو محله جدید ایجاد نمود، یکی محله موردستان که به ساخت مسکن و باغ برای شاهزادگان زندی اختصاص یافت و دیگری محله درب شازده که به سبب وسعت بیشتر  آن را برای ساخت منازل مسکونی عامه در نظر گرفت (قلی نژاد پیر بازاری, 1387).

سازمان تقسیمات اداری شهر در قالب محلات یازده گانه شکل می گرفت. هر محله دارای کلو (کلانتر) خاص خود بوده،  هر محله مراسم مذهبی خود را در مسجد محله برگزار می کرد، تقسیمات حیدری و نعمتی محلات از دوره صفوی برقرار گردیده و همچنان پابرجا بود.

محدوده حصار و محلات دوره زندیه در حال حاضر به عنوان محدوده تاریخی شهر شیراز شناخته می‌شود. کریم خان اکثر بناهای حکومتی خود را روی محور منتهی به باغ شاه و به جای بناها و باغ های ویران شده صفوی احداث نمود. از آثار شاخص کریمخانی می‌توان به بازار وکیل، مسجد وکیل، حمام وکیل، آب انبارها، دیوانخانه، میدان، ارگ و اندرون، مدرسه، باغ حکومتی (باغ نظر) و خانه های بزرگان زند اشاره نمود. به دستور او اقدامات عمرانی و مرمتی از قبیل تجدید بنای آرامگاه‌های سعدی و حافظ در خارج از حصار شهر و مرمت تکیه‌های هفت تن و چهل تن و قبر شاه شجاع اشاره نمود (بنیادی, 1371).

اقدامات عمرانی دوره زندیه عمدتاً در زمان کریم خان صورت گرفت، وی سازماندهی جدیدی در استخوان بندی شهر شیراز بوجود آورد. محور اصلی جایگزینی فضاهای حکومتی در شیرازکه در همه دوره ها عمود بر محور ارتباطی و بازار شهر قرار می گرفت در این دوره تجدید گردید. این محور در زمان آل بویه روی کوچه سرباغ و در زمان اتابکان فارس بر گذر مسجد نو، بازار سرچهارراه و در زمان صفویان روی محور بازار داوود خان و مدرسه خان انطباق داشت،  این محور در زمان کریم خان بر روی خیابان کریم خان زند فعلی منتقل شد. البته منظور از این محور جایگزینی، محور ارتباطی نیست بلکه فضاهای حکومتی روی این محور سازماندهی شدند. محور زند که در دوره صفویه اختصاص به محور ارتباطی بین شهر و باغ های صفوی با باغشاه داشت و بصورت یک خیابان محصور بود در زمان کریم خان تغییر عملکرد داد. این سازماندهی دوباره تنها به دلیل تمایل کریم خان زند برای ایجاد مقر حکومتی و فضای سلطنتی خاص زندیه، که پهلو به پهلوی پایتخت صفویه بزند نبود، بلکه شیراز در اثر قتل و غارت شهر بعد از شکست افغانان در مهماندوست دامغان و باران و سیل و وبای بعد از آن در سال 1142 ه.ق و نیز سیل بنیان کن سال 1078 ه.ق متحمل خسارات فراوان گردیده و هرگز به رونق دوران صفوی باز نگشت. کریم خان زند عمدتاً ابنیه خود را برجای باغهای صفوی و عمارات از بین رفته بر اثر سیل بنا کرد. میدان توپخانه بر روی بخشی از باغهای صفوی و گورستانی که در این ناحیه قرار داشت ساخته شد. میدان طویله و اصطبل کریمخان نیز بر ویرانه باغهای صفوی قرار گرفت. حمام و آب انبار وکیل بخشی از باغ سلطنتی صفوی را به خود اختصاص داد. بازار وکیل که در ادامه بازار حاجی ساخته شد چون ستون فقرات شهر عناصر عمده شهری را به هم متصل می کرد و در اطراف آن کاروانسراهای بسیار بوجود آمد. مدرسه وکیل که در دوره قاجار به اتمام رسید در جنب مسجد وکیل ساخته شد. شکل گیری ساخت شهر در این دوره نیز تابع الگوی گذشته آن مبنی بر رعایت فاصله بین فضاهای مذهبی مورد استفاده مردم و ابنیه حکومتی است. و بازار در فاصل این دو قطب قرار می گیرد. بخش حکومتی فضای مذهبی (مسجد وکیل) و بازار (بازار وکیل) و حمام و آب انبار خاص خود را داراست (حمیدی, 1376).

ستون فقرات شهر اگرچه بر روی محور ثقل شهر قرار گرفته است اما نحوه الحاق عناصر و مجموعه‌های جدید موقعیت آن را در قسمت شمال غربی شهر تثبیت نموده است. در شمال و شمال غربی استخوان بندی اصلی شهر، در شرق، فضاهای باز شهری و در جنوب و جنوب غربی آن واحدهای مسکونی شکل گرفته است.

عصر قاجار

با روی کار آمدن خاندان قاجار و برگزیده شدن تهران به عنوان پایتخت دوره تاریکی توسعه شهری بر شهرهای ایران به ویژه شیراز سایه افکند. شیراز به واسطه غضب آغا محمد خان قاجار با خاندان زندیه و جانشینی وی شهر شیراز مورد بی مهری فراوان قرار گرفت و توسعه چندانی از جانب حکومت مرکزی نیافت.  علی رغم این بی مهری حکومت مرکزی، در این دوران نیز تحولات کالبدی توسط خاندان‌های متنفذ شیراز صورت گرفت. از جمله اقدامات عمرانی خاندان های بزرگ شیراز در دوره قاجاراحداث خانه‌ها و باغ های وسیع خاندانی در خارج و داخل محدوده شهر بود که این اقدام مهم در آینده تأثیر بسزایی در روند و گسترش کالبدی شهر شیراز برجای گذاشت که عملاً جهت و سمت و سوی توسعه آینده شهر نوین شیراز را مشخص نمود (حمیدی, 1376). از جمله مشهورترین باغ های این دوره می‌توان به باغ های نومشیری، ارم، گلشن، دلگشا، منشی باشی، جنت، امام جمعه و نوابی اشاره نمود. 

دو خاندان مشیرالملک و قوام الملک که همواره از قدرتمندترین اعیان شهر محسوب می گردیدند به همراه خاندان های بزرگ دیگر همچون ایلخانی (ایل قشقائی) و نصیر الملک تأسیسات محله ای خاص خود را در شهر برپا کرده بودند. بخشی از محلات مسکونی شهر به عنوان منطقه سکونتی آنها دارای دربندها و کوچه های اختصاصی بود که چون ارگی می توانست در مقابل تهاجمات مقاومت کند. این تأسیسات شامل خانه ها، باغ ها، مسجد و حسینیه و آب انبار  بودند. محل استقرار خاندان قوام در محله بالاکفت، خاندان مشیر در محله سنگ سیاه و خاندان ایلخانی در غرب محله میدان شاه قرار داشت. آثار برخی از اقدامات این افراد در محلات تاریخی شیراز به چشم می‌خورد. بطور کلی در دوره قاجار تغییرات اساسی در ساختار کالبدی شهر شیراز به وقوع نپیوست بلکه اقدامات عمرانی در حد احداث چهارباغ در محور خیابان زند کنونی و مرمت خرابی های زلزله و احداث تأسیسات سکونتی اعیان و خاندان های قدرتمند در شهر بود. حصار دور شهر نیز بتدریج رو به خرابی بود ولی همچنان آثاری از آن باقی مانده و خندق پیرامون شهر به صورت گودال برجای مانده بود (بهپور, 1384). در ادامه به شرح مختصری از اقدامات عمرانی افراد سرشناس شهر شیراز ارائه می‌شود.

عصر پهلوی

دگرگونی مهمی که در دوره پهلوی اول در شهر رخ داد، خیابان کشی های شاخص این دوره و ورود اتومبیل به عرصه زندگی شهری بود. از این زمان به بعد است که مفهوم ساخت اصلی شهر بیش از پیش در قالب توده ای از شبکه معابر متقاطع در مرکز شهر تضاهر می‌یابد و مجموعه ای از میدان ها و چهارراه ها آن را در هیبتی کالبدی یا فضایی تجسم می بخشند. از این‌رو برخلاف بافت قدیم که الگویی ارگانیک دارد بافت میانی دارای الگویی شطرنجی است که گذرهای اصلی آن در بافت قدیم نیز نفوذ یافته و آن را با تقسیم‌بندی جدیدی مواجه کرده است (حمیدی, 1376).

 نکته دیگری که از اواسط پهلوی اول تا به امروز شاهد آن هستیم رشد سریع جمعیت و رشد پهنه شهر است که طی این دوران چند ده ساله نسبت به کل دوران 1300 ساله قبلی شتابی غیرقابل قیاس یافته است. در سال 1300 شیراز در حدود صد هزار نفر جمعیت داشته است.

بین سال های 1300-1330 در پی تغییر در نظام سیاسی حکومتی و اقتصادی، تحولات شگرفی در ساخت اصلی شهر پدید آمد و اجزاء و فضاهای جدیدی به شهر افزوده شدند. مهمترین تغییرات جدید شامل تخریب حصار شهر، احداث عناصر شهری با کاربری‌های جدید و ایجاد خیابان های متعدد از جمله : خیابان کریمخان زند، لطفعلی خان، ناصرخسرو، رودکی، احمدی، قاآنی، منوچهری، پهلوی سابق (طالقانی) بوده است (نصر, 1383).

میدان توپخانه شیراز معروف به میدان اعدام که تا حوالی سال 1310 بدون تغییر باقی مانده بود در این دوره ابتدا به باغ ملی و سپس به بانک ملی فعلی تبدیل گردید. این میدان را می توان یکی از فضاهای بزرگ شهری شیراز تا این دوره نامید که  علاوه بر دارا بودن ارزش های معمارانه، فعالیت های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و نظامی در آن رخ می‌داد و از زمان تخریب آن تا کنون شیراز هرگز به یک فضای شهری با این درجه از اهمیت دست نیافت.

 میدان مذکور با فضاها و عناصر اطراف خود از جمله مسجد وکیل، بازار وکیل، ارگ کریمخانی، عمارت دیوان خانه، حمام وکیل و سایر بناهای احداثی در دوره های قبل ترکیب سنجیده و مرتبط را فراهم ساخته بود که از این دوره به بعد این هماهنگی و ارتباط از میان رفت و عناصری از قبیل بانک ملی، دادگستری، پست خانه، تلگراف خانه و غیره فضاهای میدان را اشغال نمودند (اردشیری & معماریان, 1389).

 عناصر کالبدی جدید در بر خیابان های اصلی شهر ایجاد شدند و تمرکز این خدمات در بر خیابان زند و خیابان های موازی و عمود بر آن ساخت شهر را از یک حالت هسته‌ای به یک حالت خطی تبدیل نمود که از آن پس این محور به عنوان اصلی ترین محور شهر محسوب شد.

تغییر مهم دیگر در بافت تاریخی شیراز در این دوره به حرکت در آمدن بازار بود. بازار تاریخی شیراز که تا قبل از این عصر ستون فقرات شهر را تشکیل می داد، نقش خود را کم کم از دست داد. بازار به کنار خیابان های جدید کشیده شد و در نتیجه حرکت بازار، مهاجرت ساکنین اصیل از بافت قدیمی شهر به سوی محلات جدید صورت پذیرفت که تا حدودی منجر به جدایی گزینی طبقات در شهر گردید (افسر, 1353).

به طور کلی عناصر اصلی، فضاها و فعالیت های مهم شهر اگرچه در کنار شبکه های اصلی قرار گرفتند لیکن از پیوستگی و اتصال کالبدی برخوردار نبودند. پراکنش عناصر و فضاها به صورت نقطه ای و عمدتاً حول میدان های مهم شهر صورت گرفت. میدان هایی که بیش از آنکه نقش فضای شهری را داشته باشند نقش یک گره ترافیکی را پیدا می کنند.

عمدتاً به سمت غرب آغاز گردید. شهر در جهت غرب و شمال غرب رشد نموده و خیابان های کریمخان زند، لطفعلی خان زند، نادر و حافظ مهمترین خیابان های شهر محسوب می شدند. به جز اجزاء و عناصر دوره قبل، اجزاء و عناصر جدید شامل چند بیمارستان از جمله بیمارستان نمازی، اردوگاه نظامی، فرودگاه، برج رادیویی، سیلو، کارخانه سیمان و ورزشگاه در فواصلی دور و نزدیک نسبت به بافت های مسکونی موجود شکل گرفتند.

تا این زمان هنوز هیچ یک از روستاهای پیرامون شهر به آن ملحق نشده بودند و نیز باغ های پیرامونی از جمله باغ های قصرالدشت کماکان به حیات خود ادامه می دادند. محدوده کالبدی شهر چیزی نزدیک به 1000 هکتار بوده است و از سال 1300 به بعد کاملاً شطرنجی رشد یافته بود. اصلی ترین و مهمترین خیابان های این محدوده یک شبکه چلیپایی ست به مرکزیت میدان ستاد که دو شبکه متقاطع زند و نادر از آن عبور می کنند (نصر, 1383).

مقایسه نحوه ی استقرار اجزاء و عناصر اصلی شهر شیراز در بخش تاریخی و بخش توسعه یافته در یک دوره 35 ساله از 1300 تا 1335 حاکی از آن است که در بخش تاریخی اجزاء و عناصر اصلی و مهم شهر به صورت پیوسته و در کنار یکدیگر شکل گرفته اند و در بخش توسعه یافته جدید عناصر اصلی ایجاد شده با فاصله نسبت به یکدیگر استقرار یافته اند و از پیوستگی برخوردار نیستند.

تا سال 1345 شهر توسعه خود را به سمت غرب ادامه داد و محدوده خاصی را از نقطه نظر کالبدی بوجود آورد. این بخش به بافت میانی شهر شیراز معروف است. عمده ترین عناصر ساختی این محدوده شامل خیابان قصرالدشت، زند و خیابان شمالی-جنوبی نادر می باشد. عمده ترین عناصر فضایی شهری این محدوده از شهر حول محورهای یاد شده پراکنش یافته اند (بنیادی, 1371).

خیابان های شرقی-غربی عمدتاً در امتداد گذرهای تاریخی بافت قدیم شهر و منطبق بر مسیرهای تاریخی منطقه می باشند و محور شمالی-جنوبی دقیقاً به موازات محور بازار تاریخی شکل گرفته است و از دو سو به مسیر های تاریخی متصل می شود. عناصر اصلی شهر شامل شهرداری، استانداری، دادگستری، بانک ملی، بیمارستان نمازی، پارک شهر، سینماها و مراکز اصلی نظامی شهر و نیز محور اصلی تجاری بر روی این دو شبکه اصلی متقاطع قرار گرفته اند.