برگرفته از کتاب «آشنایی با حفاظت از ساختمان‌های تاریخی» تالیف «مایکل فورسیث»
فصل چهاردهم
نویسنده: جیمز میتلند گاردنر
مترجم: حمید محمودکلایه
14 – 1 – پیشگفتار
طرح‌های حفاظتی، اسنادی هستند که به چرایی ارزشمند بودن یک محوطه یا مکان تاریخی پرداخته و برای حفظ آنچه در هر عملیات تعمیر، تغییر، الحاق یا اعطای کاربری جدید حائز اهمیت است، سیاست‌گذاری می‌کند. طرح مذکور باید دارای اطلاعات لازم و مکمل آگاهی‌های پیشین بوده و در صورت لزوم، از سایر مستندات نظیر مطالعات تاریخی، بررسی شرایط، مطالعات عملی و طرح‌های تجاری و مدیریتی، برای تکمیل خود بهره برده باشد.
طرح‌های حفاظتی به‌عنوان ابزار ایجاد تعادل میان نیازهای متفاوت و اغلب متضاد حفاظت و توسعه ایجاد شدند. طرح‌های حفاظت که پس از منشور ایکوموس استرالیا برای حفاظت از مکان‌های واجد اعتبار و اهمیت فرهنگی[1] یا منشور بورا[2] (سندی که در آن، درک اهمیت، اعتبار و منزلت یک محوطه در کانون توجه است) مطرح شدند، در مواجهه با ارزش‌های متضاد موردنظر گروه‌های مختلف در یک محدوده، می‌توانند به‌عنوان ابزاری مدیریتی عمل کنند.
طرح‌ها و برنامه‌های حفاظتی که در نیوزلند و استرالیا به‌طور گسترده استفاده می‌شد، اما از هنگامی‌که صندوق قرعه‌کشی میراث انگلستان به این طرح‌ها روی آورد، شاهد رواج آن در بریتانیا نیز بودیم. این موسسه، طرح‌های مذکور را به‌مثابه سازوکاری می‌دانست که از عدم آسیب‌رسانی پروژه‌های تحت نظارت این موسسه به اموال میراثی، حصول اطمینان می‌کرد. مؤسسات میراث انگلستان و اسکاتلند[3]، فرایند تهیه طرح حفاظت را به‌عنوان روشی برای درک بهتر املاک تحت تکفل خود و املاکی که به آن‌ها کمک‌هزینه اعطا می‌کنند، در نظر گرفتند.
همچنین، برنامه‌ها و طرح‌های حفاظتی با مفاهیمی چون ارزیابی‌های مقامات محلی از مناطق حفاظت‌شده، برنامه‌های حفاظت از کلیساهای جامع و ارزشیابی کلیساهای محلی توسط کلیسای رسمی مسیحی انگلستان[4] و برنامه‌های تأمین کیفیت زندگی توسط کمیسیون روستاهای انگلستان[5] که تا پیش‌ازاین نیز در جریان بودند، مرتبط می‌شد. تمامی طرح‌های حفاظتی باید ذینفعان محوطه‌های تاریخی و میراثی را با موضوع درگیر کرده و مبنای آن، فرایند تصمیم سازی بر اساس خرد جمعی بوده و تمامی مفاهیم زیر را پوشش دهد:
- شناخت محوطه؛
- ارزیابی از شاخصه‌ها و اعتبار مکان؛
- شناسایی خطرات احتمالی؛
- سیاست‌گذاری برای تداوم حفظ آثار.
بااین‌حال، فرایند تدوین طرح‌های حفاظتی نباید به‌عنوان یک فرایند کاملاً خطی تعریف شود؛ برای مثال، ممکن است که مسائل مطرح‌شده در سیاست‌گذاری‌ها موجب طرح سؤالاتی شود که پاسخگویی به آن‌ها، مستلزم شناخت و مطالعه بیشتر محوطه باشد. اگرچه به‌طورمعمول از طرح‌های حفاظتی به‌عنوان یک سند پیش‌نیاز برای دریافت کمک‌های مالی از سوی مؤسساتی چون صندوق قرعه‌کشی میراث آماده می‌شوند، اما نباید اهمیت و ارزش این اسناد برای مدیریت و نگهداری روزبه‌روز محوطه و ارائه پیشنهادات آگاهانه برای تغییرات را نادیده انگاشت.
پس‌ازاینکه عناصر حائز اهمیت محوطه در طرح‌های حفاظتی معلوم شد، چرایی این اهمیت مشخص شده و افراد مربوط به محوطه تعیین شدند، می‌توان از طریق برنامه مدیریتی پیشنهادیِ طرح، سیاست‌گذاری لازم را انجام داده و از اطلاعات مذکور، برای ارتقای آگاهی ساختار مدیریتی یا سیاست‌های تعمیرات استفاده کرده یا نهایتاً یک برنامه راهبردی و عملیاتی را مستقر ساخت.
14 – 2 – پیاده‌سازی طرح
سند ارائه‌شده در قالب طرح حفاظت به لحاظ گستردگی دامنه متغیری داشته و ممکن است به‌صورت طرحی کلی در قالب گزارشی چندصفحه‌ای از ایده طراحی در خصوص یک ساختمان و اثر کوچک باشد یا اینکه گزارشی چندصد صفحه‌ای به همراه ضمایم و مستندات فراوان در خصوص یک محوطه بزرگ و پیچیده باشد.
مسئله حائز اهمیت در این گزارش‌ها و طرح‌ها، شناخت محدودیت‌های مالی و زمانی بوده و درعین‌حال از این گزارش به‌عنوان سند پشتیبان و خلاصه اقدامات بعدی استفاده می‌شود و بدین طریق، این اطمینان به دست خواهد آمد که در گزارش نهایی، راهنمایی‌های لازم در خصوص مدیریت آگاهانه محوطه ارائه خواهد شد. در مواردی که از مهارت‌ها، دانش و منابع موجود در آماده‌سازی طرح حفاظت استفاده شده باشد، به یک ارزیابی واقع‌گرایانه در خصوص محدودیت‌های زمانی و تخصصی نیازمند خواهیم بود تا مشخص شود چه زمانی به کارشناسان و متخصصان خارج از مجموعه نیاز خواهیم داشت.
همانند دیگر کارهای اجرایی، برای طرح‌های حفاظتی به یک شرح خدمات و سرفصل کامل اقدامات اجرایی نیاز داریم؛ در این گزارش‌ها، الزامات، حوزه عمل و چارچوب زمانی پروژه مشخص می‌شوند و بدین طریق، برآورد نسبتاً مناسبی از هزینه‌های اجرایی کار به دست آمده و هر دو گروه مجریان طرح و تهیه‌کنندگان آن، به لحاظ الزامات کار ارتباط لازم را با یکدیگر می‌گیرند.
چنانچه برای انتخاب مشاور تهیه طرح مناقصه برگزار شود، آنگاه برای دستیابی به سندی که کیفیت مناسب و ارزش صرف هزینه را داشته باشد، لازم است تا ملاحظات مربوط به ایجاد تعادل میان کیفیت پروژه و معیارهای هزینه کرد را در نظر داشت. یک جایگزین مناسب برای برگزاری مناقصه به شیوه سنتی، درخواست پروژه طراحی بر اساس یک مبلغ مشخص است. هزینه تحقیقات، تدوین و چاپ یک طرح حفاظتی کامل، به اندازه و پیچیدگی محوطه، میزان اطلاعات موجود، دامنه شرح خدمات، سطح جزییات موردنیاز و میزان مشاوره‌های موردنیاز از متخصصان مربوطه بستگی دارد.
ممکن است که هزینه آماده‌سازی یک طرح حفاظتی کامل در قیاس با هزینه‌های تحقیقات و مطالعات اولیه انجام یک پروژه ساختمانی یا پلان مدیریت کارآمد یک پروژه، 10 الی 50 هزار پاوند بیشتر باشد. گزارش مطالعاتی و طرح‌های حفاظتی ساده، جایگزین مناسبی برای طرح‌های کامل حفاظت هستند؛ اگرچه کارآمدی نهایی آن و سودبخشی آن به‌مراتب کمتر خواهد بود.
مدیریت تهیه طرح‌های حفاظتی باید توسط متخصصان مناسب این کار که اغلب باستان‌شناس، کارشناس مرمت، معمار یا دیگر کارشناسان میراثی هستند، صورت گیرد. برای حصول اطمینان از اینکه سند نهایی اطلاعات و تحقیقات مختلف را به‌درستی در کنار یکدیگر گردآورده است، سبک نگارش روشن و ثابتی داشته، مطالب آن واضح بوده و تمامی اقدامات موردنیاز را پوشش می‌دهد، مسئولیت تهیه آن را باید به یک مشاور مشخص سپرد.
حتی در مواجهه با محوطه‌های کوچک و فاقد پیچیدگی، به‌ندرت پیش می‌آید که یک فرد یا حتی یک شرکت و نهاد، تمامی تخصص‌های لازم برای پوشش جنبه‌های مختلف کار را داشته باشد. در چنین پروژه‌هایی معمولاً به تخصص‌های گوناگونی چون تاریخ معماری، تحلیل سازه و ساختمان، برداشت‌های متریک و امثال آن، بررسی‌های باستان‌شناسی، مطالعه نقاشی‌های تاریخی، گاه‌شماری بر پایه درختان (درخت‌گاه‌شماری[6])، تحقیقات فنی روی مصالح، ارزیابی‌های زیست‌محیطی و به همین ترتیب تسهیل گران (برای تشویق جامعه در مشارکت) نیاز خواهد بود.
برای حصول اطمینان از به‌کارگیری بودجه محدود به بهترین شکل ممکن و مطابقت مطالعات و تحقیقات صورت گرفته با ملزومات سند اصلی، به داشتن شرح عملیات دقیق از دیگر مشاوران و هماهنگ‌سازی آن‌ها با یکدیگر نیازمند خواهیم بود. مطالعات صورت گرفته باید منطبق با نیازهای طرح حفاظتی صورت گیرند؛ انجام مطالعات صرفاً به خاطر اینکه تحقیقات صورت گیرد، منجر به هدر رفتن سرمایه شده و اطلاعات موردنیاز را تأمین نخواهد کرد.
14 – 3 – مشارکت ذینفعان
یکی از مهم‌ترین و حیاتی‌ترین مراحل جهت اطمینان از موفقیت طرح‌های حفاظتی، گام‌های نخستین تهیه آن در راستای شناسایی و ترغیب ذینفعان به مشارکت در طرح است. اگرچه اغلب اوقات طرح‌های حفاظتی توسط مالک محوطه یا سازمان مسئول حفاظت از یک مکان تاریخی پیش برده می‌شود، اما باید به خاطر داشت که موفقیت یک طرح درگرو مشارکت گروه‌های مختلفی چون مسئولان مستقیم مراقبت و معرفی محوطه، بهره‌برداران اثر، مقامات مختلف قانونی و دیگر گروه‌های مرتبط با محوطه خواهد بود.
تعیین افراد مرتبط با تدوین طرح حفاظت و مشخص ساختن گروه‌ها یا افرادی که امکان اظهارنظر در این خصوص را خواهند داشت، مستلزم این است که ابعاد موضوع به‌درستی از سوی مالک و گروه مشاوران موردبررسی قرار گیرد. فرایند تهیه طرح‌های حفاظت برای موفقیت خود نیازمند همفکری مناسب با جامعه بوده و لازم است تا تمامی نظرات را به‌حساب آورد. در پروژه‌های حفاظتی اعم از تعمیرات جزئی تا طرح‌های الحاق و توسعه جامع و هرگاه جنبه‌های مختلف ارزش و اعتبار اثر ماهیت غیر هم‌راستا داشته باشند، سیاست‌گذاری مؤثر برای صیانت از تمامی این جنبه‌ها مستلزم آگاهی و شناخت صحیح از تضادهای میان ارزش‌های مدنظر گروه‌های مختلف، افراد و گروه‌های ذینفع خواهد بود.
14 – 4 – شناخت محوطه
یکی از اصلی‌ترین نیازهای اولیه برای تهیه طرح‌های حفاظتی، دستیابی به شناخت کامل از محوطه است. طی این فرایند، از سیر تحولات تاریخی محوطه در گذر زمان تا به امروز، درک کاملی به دست خواهد آمد. همچنین این تحقیقات، اطلاعات لازم در خصوص موقعیت، ماهیت، مالکیت و مدیریت فعلی محوطه را همراه با تحقیقات تاریخی در اختیار ما قرار می‌دهد. طی این کار، انواع عناصر میراثی موجود در محوطه اعم از میراث معماری، زیست‌محیطی، باستان‌شناسی و امثال آن به همراه تاریخچه روند توسعه این عناصر از ابتدا تا به امروز شناسایی و درک خواهند شد.
برای به تصویر کشیدن تمامی تغییرات یک محوطه تاریخی در طول دوران خلق و توسعه آن، نقشه‌های تاریخی و ارجاع به آن‌ها می‌تواند ابزار مفیدی باشد. هرگونه گسست در اطلاعات تاریخی یا دوره‌های مبهم باید به‌درستی شناسایی‌شده و تحقیقات بیشتری در آن زمینه صورت گیرد. شناخت کاربری فعلی و تاریخی این محوطه، بخشی از همین فرایند شناسایی و ادراک محوطه است. برای ساده‌سازی و تسهیل فهم این اطلاعات که غالباً پیچیده هستند، نقشه‌ها، عکس‌ها و تصاویر ابزار مناسبی محسوب شده و می‌توانند این اطلاعات را نیز با یکدیگر مرتبط سازند.
این بخش از مطالعات، فارغ از مطالعات تاریخی کلی و تفصیلی پروژه است. در مواجهه با محوطه‌های پیچیده، ایجاد ارتباط میان اطلاعات مذکور بدون کاهش میزان خوانایی آن، می‌توان یک فهرست ضمیمه اماکن تهیه کرد که عناصر و ساختمان‌های جداگانه را به‌صورت فهرست‌وار توصیف کنند یا اینکه جداولی تهیه کرد که اطلاعات فضاهای داخلی را به‌صورت جزءبه‌جزء ارائه دهد.
14 – 5 – ارزیابی از اعتبار و شاخصه‌های مکان
ارزیابی از اعتبار و شاخصه‌های مکان به‌منظور آگاهی از ویژگی‌هایی است که بر اساس آن‌ها، برای محوطه ارزش قائل می‌شویم. اتخاذ تصمیمات آگاهانه در خصوص مدیریت و توسعه محوطه، مستلزم شناسایی و برشمردن این ارزش‌ها خواهد بود.
ممکن است ارزش‌هایی که یک محوطه را به‌واسطه آن‌ها شایسته قرارگیری در فهرست آثار ارزشمند می‌دانیم اعم از «معماری ویژه و جذابیت تاریخی» در مورد بناهای فهرست آثار ملی[7]،«اهمیت ملی» برای آثار باستانی تاریخی برنامه‌ریزی‌شده[8] یا “واجد ماهیت یا ظاهری که به لحاظ معماری و تاریخی از جذابیت ویژه‌ای برخوردار است که ارزش حفاظت یا بهسازی را دارد” در مناطق حفاظت‌شده[9]، تنها بخش کوچکی از دلایل اعتبار یک مکان برای جامعه مخاطب بزرگ‌تر باشد.
علاوه بر برنامه‌ریزی‌های قانونی و عرفی که برای یک محوطه صورت می‌گیرد، در این ارزیابی‌ها باید دامنه بزرگ‌تری از ارزش‌ها را در نظر گرفت که در ادامه، برخی از آن‌ها معرفی شده است.
- جذابیت‌های طبیعی، معمارانه یا زیبایی شناسانه (به لحاظ طراحی، برجستگی هنری، ظاهر و صناعت یا مهارت در ساخت)؛
- اهمیت باستان‌شناسانه (ارزش کالبد تاریخی چه در تراز زیر زمین و چه در تراز بالای زمین و هر آن چیزی که شواهدی از روند توسعه و کاربری محوطه در اختیارمان قرار دهد)؛
- اهمیت تاریخی (ارتباط اثر با رویدادها یا افراد مهم)؛
- ارزش‌های علمی (ابداعات فنی، جنبه‌های نوین به لحاظ زیست‌محیطی یا زمین‌شناسی)؛
- کاربری (ارزش محوطه به لحاظ عملکرد تاریخی یا وضع موجود آن)
- ارزش‌های اجتماعی یا عمومی (معنوی، یادبودی، سیاسی یا شخصی)؛
- تداعی معانی هنری یا ادبی (مانند ارجاع به محوطه یا اثر در یک نقاشی، رمان یا فیلم)
- ارزش به لحاظ امکانات عمومی (ازجمله فضاهای باز، چشم‌اندازها و فضاهای تفریحی)؛
- ارزش‌های آموزشی (ارزش‌های آموزشی موجود و توان بالقوه برای افزایش آگاهی).
معمولاً برای افراد یا گروه‌های مختلف، دامنه ارزش‌های یک بنا، اثر یا محوطه متفاوت است و بخشی از اهداف این فرایند، شناسایی این تفاوت‌ها و کمک به سازگارسازی آن‌ها است. تعیین دامنه کامل ارزش‌های احتمالی یک محوطه، مستلزم تعامل با مردم محلی و سایر افراد و گروه‌های ذینفع است. همچنین در مواجهه با محوطه‌های پیچیده یا محوطه‌هایی که گروه‌های ذینفع متعددی با آن در ارتباط هستند، ممکن است مشاوره با جامعه محلی ضرورت داشته باشد.
یکی از اقدامات مفید و مؤثر در تهیه طرح‌های حفاظتی، شناخت آن دسته از عناصر مکان تاریخی است که نقش حیاتی در اعتبار و اهمیت مکان داشته و نباید در معرض خطر قرار گرفته یا از بین بروند؛ همچنین، عناصری که ارزش کمتر داشته یا حتی تأثیر منفی دارند، به همین ترتیب شناسایی خواهند شد. برای تفسیر و معرفی تمامی جنبه‌های اعتبار و اهمیت یک مکان تاریخی، بهتر آن است که این ارزش‌ها به‌جای دسته‌بندی عددی و امتیازدهی، به‌صورت پاراگراف یا فهرست تفصیلی و متوالی بیان و تشریح شوند.
در حقیقت، باید مشخص شود که هر چیز برای چه کسانی اهمیت داشته و اصولاً چرا مهم دانسته می‌شود؛ این امر برای متعادل ساختن ارزشیابی‌ها ضرورت دارد. چنانچه یکی از جنبه‌های اهمیت یک مکان ناشناخته باقی بماند، ضروری است تا توصیه‌ها و پیش‌بینی‌های لازم در خصوص مطالعات بیشتر یا مشاوره از گروه‌های دیگر در این خصوص، در طرح حفاظت گنجانده شود.
14 – 6 – شناسایی آسیب‌پذیری و مسائل مدیریتی
پس از مشخص شدن میزان اعتبار و اهمیت یک مکان، تشخیص چگونگی به مخاطره افتادن جنبه‌های یک محوطه ضروری است و باید دانست که این جنبه‌ها، به چه شکل در معرض خطر تغییر قرار خواهند گرفت. ازجمله طرق مختلفی که ممکن است باعث به خطر افتادن یک محوطه شوند، می‌توان به موارد زیر اشاره داشت:
- کمبود منابع؛
- طرح‌های پیشنهادی توسعه برای مکان یا محوطه‌های پیرامونی؛
- شرایط کالبدی یا روند زوال؛
- مالکیت چندگانه؛
- تغییر ساختار مدیریتی و سیاست‌گذاری‌ها؛
- کمبود شناخت و آگاهی در خصوص مکان؛
- کاربری فعلی یا فقدان کاربری مناسب؛
- آسیب‌های بالقوه یا بالفعل از سوی بهره‌برداران مکان یا تخریبگری آثار هنری (وندالیسم)؛
- تغییرات در فلسفه حفاظت؛
- کمبود مصالح سنتی یا از دست رفتن هنر استادکاران سنتی؛
- مرمت‌های ضعیف یا نامناسب در گذشته؛
- ملزومات قانونی و نظارتی (برای مثال، پیش‌بینی لازم برای تسهیل دسترسی کم‌توانان جسمی).
یکی از مسائلی که در فرایند تهیه طرح حفاظت باید شناسایی و ارزیابی شود، تضاد میان ارزش‌های مکان یا گروه‌های ذینفع مختلف و متعاقباً، اثرات بالقوه این تضادها روی محوطه است. برای شناسایی خطرپذیری مکان به یک رویکرد جنبی نیاز خواهیم داشت تا دامنه گسترده‌تری از عواملی را که خطر احتمالی برای اعتبار و اهمیت مکان به همراه خواهند داشت، شناسایی شوند.
برای دستیابی به این مهم، نیازمند گفتگو و مشاوره با افراد و گروه‌های مختلفی نظیر مدیران محوطه یا محوطه‌های پیرامونی یا نهادهای خارج از محوطه چون مسئولان برنامه‌ریزی محلی خواهیم بود. به همین ترتیب، آسیب‌های احتمالی ناشی از خطرات شناسایی‌شده نیز به‌درستی و روشنی مشخص شده و توالی این آسیب‌ها در اثر خطرات مذکور، تشریح شود.
14 – 5 – سیاست‌گذاری‌ها
هدف کلی طرح‌های حفاظتی، ایجاد سیاست‌ها یا دستورالعمل‌هایی است که به حفظ اهمیت مکان کمک کرده و اطلاعات لازم را در اختیار مدیریت فعلی یا طرح‌های آتی توسعه قرار دهد. سیاست‌گذاری‌ها باید تمامی جوانب مرتبط با اعتبار و اهمیت محوطه را در قالب آن دسته از جنبه‌هایی که در معرض خطر شناخته شده‌اند، پوشش داده و دستورالعمل‌هایی را برای مدیریت روزانه محوطه تهیه کند.
این سیاست‌گذاری‌ها باید در چارچوب گسترده‌تری از قوانین و سیاست‌های برنامه‌ریزی مرتبط با محوطه‌های باستانی در نظر گرفته شوند و می‌تواند شامل مواردی چون مشخص کردن کاربری جدید، تسهیل دسترسی برای کم‌توانان جسمی، تعیین مجموعه‌ای از مصالح و روش‌های مناسب مرمت، مشخص ساختن محدوده‌های مناسب برای ساخت‌وساز (توسعه کالبدی) یا تسهیلات جدید، معرفی یا راه‌اندازی تأسیسات جدید، مشخص ساختن اولویت‌های مرمت، تأمین امنیت، ارائه دستورالعمل‌های مدیریتی و درنهایت، کنترل دسترسی بازدیدکنندگان، پارکینگ و خدمت‌رسانی عمومی باشد.
یکی از روش‌های سیاست‌گذاری، تعیین مجموعه‌ای از اهداف و اقدامات است که در راستای مسائل مدیریتی یا طرح‌های پیشنهادی مکان مطرح می‌شوند. هرگاه ضرورت داشت، این سیاست‌گذاری‌ها باید با دیگر سیاست‌های تفصیلی سازمانی نظیر تسهیل دسترسی یا طرح‌های مقابله با سوانح پیوند یابد؛ برای نمونه، نمونه‌ای از سیاست‌گذاری‌های متداول را می‌توان در طرح حفاظتی صومعه ویتبی[10] مشاهده کرد[11]:
هدف:
حفاظت از ماهیت زیست‌محیطی و تاریخی چشم‌انداز دماغه.
اقدامات:
- حفظ الگوی مرزها و دیوارهایی که به لحاظ تاریخی برجسته هستند ضروری بوده و تغییر ساختار تقسیم‌بندی مجاز نیست؛
- نباید عمق شخم‌زنی‌های جدید، بیش از الگوی قدیمی و تاریخی شیارهای زراعی[12] شود؛
- در اقدامات حفاظت مصالح بنایی، برجای ماندن گلسنگ‌های شاخص روی مصالح ضروری است.
یکی دیگر از روش‌های سیاست‌گذاری، اتصال میان سیاست‌های کلان با مسائل خاص مدیریتی و شناسایی گزینه‌های مناسب است؛ برای مثال، این روش را می‌توان در طرح حفاظت از کلیسای جامع لینکولن[13] مشاهده کرد[14]:
سیاست:
تعداد علائم و تابلوهای راهنمای کلیسا و پیرامون آن، باید در کمترین مقدار ممکن بود و هر آنچه بر کالبد و آرامش بصری مجموعه تأثیر منفی دارد، باید به حداقل ممکن تقلیل یابد.
گزینه‌ها و ملاحظات مدیریتی:
- در تابلوهای راهنما، استفاده از سمبل‌ها و نشانه‌ها در قیاس با علائم نوشتاری به‌مراتب عاقلانه‌تر محسوب می‌شود؛
- نصب تابلوها روی پایه به‌جای بدنه ساختمان، باعث می‌شود که کالبد بنا آسیب‌ندیده و خلل کمتری برای آرامش بصری محدوده ایجاد شود؛
- تبیین و معرفی مداوم کلیسای جامع و بستر بلافصل آن، عنصری مهم در حفاظت از اثر محسوب شده و برای کمک به آموزش و یادگیری مداوم، باید در نظر گرفته شود.
هرگاه طرح‌های پیشنهادی معقولی برای تسهیل دسترسی، الحاق، تغییر کاربری یا تغییرات عمده در بنای تاریخی ارائه شد، آنگاه به اتخاذ سیاست‌های ویژه نیازمند خواهیم بود. سیاست‌گذاری‌های مذکور باید نظارت لازم برای مدیریت تغییرات آتی را فراهم سازد، اما نباید بیش‌ازحد ماهیت دستوری داشته باشد که منجر به سرکوب شدن طرح‌های ذهنی در خصوص توسعه یا مدیریت محوطه شود.
ممکن است نیازمند تفسیر و تبدیل سیاست‌گذاری‌های طرح حفاظت به اطلاعات تخصصی نظیر برنامه‌های تعمیر و نگهداری باشیم و بدین طریق، مراقبت‌های روزانه از محوطه را به شکلی آگاهانه پیش ببریم.
14 – 6 – پیاده‌سازی طرح
چنانچه قصد استفاده تمام و کمال از طرح‌های حفاظتی را داشته باشیم، توجه به اجرایی بودن آن ضروری است. برای این کار به انجام یک سری از جلسات و مذاکرات با مسئولان مدیریت محوطه و سایر ذینفعان و ذی‌نفوذان نیازمند خواهیم بود. طرح‌های حفاظتی بدون کسب موافقت مسئولان مدیریت، توسعه و نظارت محوطه، شانسی برای اجرای مؤثر نخواهند داشت؛ از چنین طرح‌هایی برای پیشبرد آگاهانه کارهای یومیه در محوطه نمی‌توان بهره برد.
احتمالاً مقامات قانونی در پی کسب توافق مالکان محوطه‌های تاریخی برای پیاده‌سازی مصوبات مدیریتی هستند و معمولاً طرح‌های حفاظتی ظرفیت تبدیل‌شدن به مبنای این توافقات را دارند؛ برای مثال، می‌توان به مصوباتی چون طرح‌های مدیریت آثار میراثی[15] یا مصوبه نظارت بر حومه‌های شهری[16] اشاره داشت. طرح‌های حفاظتی مربوط به محوطه‌های بزرگ‌تر و پیچیده‌تر می‌توانند توسط مسئولان برنامه‌ریزی محلی به‌عنوان راهنمای پشتیبان برنامه‌ریزی پذیرفته شده و بدین طریق، ضمانت اجرایی لازم برای طرح‌های مذکور را به دست آورد.
از طرح‌های حفاظتی می‌توان در ارائه پیشنهادهای جدید و آگاهانه و یا بازبینی مستندات موجود که برای تسهیل مدیریت محوطه‌ها تهیه شده‌اند، بهره برد. ازجمله این مستندات می‌توان به موارد زیر اشاره داشت:
- طرح‌های مدیریتی و تعمیر و نگهداری؛
- مطالعات تخصصی بیشتر؛
- طرح‌های تسهیل دسترسی برای کم‌توانان جسمی؛
- طرح‌های جامع؛
- طرح‌های پیشنهادی برای تعمیر، ساخت‌وساز یا توسعه؛
- ارزیابی‌های پنج‌ساله از شرایط مجموعه؛
- طرح‌های مرمتی برای باغ‌های تاریخی.
تمام طرح‌های پیشنهادی، سیاست‌گذاری‌ها و اسناد مدیریتی باید با طرح حفاظتی سنجیده شده و سیاست‌گذاری‌ها به دستورالعمل‌های تفصیلی برای مدیریت روزانه محوطه بدل شوند.
سازمان‌های مدیریتی، نیازها و خواسته‌های کاربران و مالکان محوطه و ارزش‌هایی که جامعه برای محوطه قائل هستند، الزاماً در طول زمان دستخوش تغییر می‌شوند. حصول اطمینان از برقراری و حفظ سیاست‌ها و ارزش‌های مطرح‌شده در طرح‌های حفاظتی، مستلزم بازبینی منظم این طرح‌ها است (تقریباً هر پنج سال یک‌بار)؛ بدین طریق، شرایط تغییریافته درک شده و دانش جدیدی که در خصوص محوطه به دست آمده است، به طرح اضافه خواهد شد.
14 – 7 – انتشار طرح حفاظتی
طرح‌های مصوب باید در مقیاس بزرگی منتشر شوند و بدین طریق، این اطمینان به دست خواهد آمد که اطلاعات و سیاست‌های طرح در اختیار تمامی مسئولان مدیریت محوطه میراثی و ذینفعان محوطه قرار خواهد گرفت. قالب ارائه این مستندات باید به‌گونه‌ای باشد که امکان ذخیره‌سازی و بازتولید آن آسان بوده، صفحات و بخش‌ها شماره‌گذاری شوند و مطالب به‌درستی در فهرست مندرجات آورده شده باشند.
نسخه‌های چاپ‌شده این طرح باید برای افراد زیر تهیه شود: ذینفعانی که در آماده‌سازی طرح نقش داشتند، مالکان محوطه، کارمندان و سایر کسانی که از طرح برای مدیریت آگاهانه محوطه استفاده خواهند کرد، مشاوران حرفه‌ای که روی طرح‌های پیشنهادی برای محوطه کار می‌کنند (معماران، معماران منظر و غیره)، نهادهای مالی و سایر شرکای مجموعه و نهایتاً نهادهای قانونی و جوامع حفاظتی علاقه‌مند به محوطه نظیر مقامات برنامه‌ریزی محلی.
همچنین، یک نسخه از طرح باید توسط مرکز اسناد شهرستان یا مرکز اسناد ملی یا نهادهای مشابه مرتبط با میراث فرهنگی به شکلی مناسب نگهداری شود. معمولاً حق مؤلف برای انتشار هرگونه مستندات منتج از طرح حفاظتی در اختیار نویسنده است، مگر اینکه برخی از شرکت‌های بزرگ و سازمان‌های دولتی بخواهند حق مؤلف را به مجموعه‌های دیگری واگذار کنند.
امروزه، فرصت انتشار اسناد به شکل مقرون‌به‌صرفه برای جامعه بزرگ‌تری از مخاطبان توسط اینترنت فراهم شده است و افرادی که به‌نوعی علاقه‌مند به این آثار هستند، دسترسی راحت‌تری به این مستندات دارند. از ارائه اطلاعات حساس یا خیلی محرمانه در طرح حفاظتی اجتناب شود. بهتر است که این اطلاعات تکمیلی و جزییات اضافی در ضمایم یا گزارش‌های تکمیلی ارائه شوند.
14 – 8 – بیانیه‌های حفاظت
مقصود از بیانیه حفاظت، نسخه‌ای اجمالی و کوتاه‌تر از طرح حفاظتی است. بیانیه‌ها باید قالب و فرایند فکری دقیق طرح حفاظت را حفظ کرده و حاوی نقشه‌ها، طرح‌ها و عکس‌ها باشند؛ اما ممکن است تهیه آن بر مبنای دانش و تحقیقات درون‌سازمانی موجود صورت گرفته باشد. اگرچه بیانیه‌ها و طرح‌های حفاظتی به لحاظ حجم و محتوا با هم تفاوت دارند، اما در شرایطی که بودجه کمتر و زمان محدودتری در اختیار داشته باشیم، یک بیانیه حفاظتی می‌تواند جایگزینی برای طرح حفاظتی شود.
معمولاً از بیانیه حفاظتی به‌عنوان دستورالعمل حفاظت از محوطه‌های کوچک و نه‌چندان پیچیده، افزایش آگاهی در مراحل اولیه و پیش از آماده‌سازی طرح‌های پیشنهادی یا طرح‌های کامل و نهایتاً طرحی مقدماتی برای آماده‌سازی یک طرح حفاظتی جامع، استفاده می‌شود. همچنین، بیانیه حفاظتی به‌مثابه سازوکاری مفید برای تعامل با افراد و گروه‌های ذینفع در مراحل ابتدایی محسوب شده و می‌تواند مسائل چشمگیر یا محدوده‌هایی که مستعد برای تضاد در ارزش‌ها هستند را شناسایی کند؛
این مسائل در ادامه و در زمان آماده‌سازی طرح جامع حفاظت، به‌عنوان خلاصه کار زیر دست گروه تهیه و آماده‌سازی طرح قرار خواهد گرفت. حوزه عمل محدود و کمبود سیاست‌گذاری‌های معین، باعث می‌شود که اجرای طرح‌های بازسازی کلان با استناد به بیانیه حفاظتی امری خطرناک باشد. هرگاه بیانیه حفاظتی امکان ارائه رهنمودهای کامل در ارتباط با طرح‌های تأثیرگذار روی محوطه تاریخی را نداشته باشند، آنگاه تهیه و تدوین یک طرح حفاظتی کامل موردنیاز خواهد بود.
14 – 9 – راهبردهای کاهش خطرات و ارزیابی از تأثیر اقدامات میراثی
به‌رغم تأثیر مستقیم و مثبت سیاست‌گذاری‌های طرح حفاظتی بر برنامه آگاهانه مدیریتی تعمیر و نگهداری روزانه محوطه، انجام ارزیابی از اثرات اقدامات میراثی برای سنجش تقابل طرح‌های پیشنهادی با سیاست‌گذاری‌های طرح حفاظت، مفید خواهد بود. تمامی مداخلات جدید، تغییر در کالبد تاریخی یا تغییر در مدیریت محوطه، ظرفیت و امکان آسیب‌رسانی به اعتبار و اهمیت مکان تاریخی را داشته یا می‌توانند مزایایی برایان داشته باشند. مؤثر بودن طرح حفاظتی برای محافظت از اعتبار و اهمیت مکان تاریخی، مستلزم ارزیابی از شرایط سیاست‌گذاری‌های مصوب طرح در قبال تمام طرح‌های پیشنهادی برای انجام تغییرات خواهد بود.
فرایند ارزیابی از اثرات اقدامات میراثی باید:
- نیاز به اقدامات جدید بر مبنای طرح‌های تجاری پیشنهادی، تسهیل دسترسی کم‌توانان یا مواردی ازاین‌دست را اثبات کند؛
- مزایای پیش‌بینی‌شده طرح پیشنهادی برای محوطه تاریخی، بهره‌برداران یا مدیران آن را بیان کند؛
- طی ارزیابی باید مشخص شود که کدام جنبه از محوطه یا عناصر کالبد از طرح‌های پیشنهادی متأثر می‌شوند و این طرح‌ها به چه نحو به این ارزش‌ها آسیب‌زده یا آن را در معرض خطر قرار می‌دهند؛
- مشخص کند که برای اتخاذ یک تصمیم آگاهانه، در چه جاهایی به اطلاعات بیشتر نیاز است؛
- راهبردی برای کاهش خطرات ایجاد کرده و تأثیر اقدامات بر اعتبار و اهمیت اموال تاریخی را به حداقل برساند.
ازجمله اشکال کاهش مخاطرات احتمالی می‌توان به موارد زیر اشاره داشت:
- انجام تحقیق و تحلیل بیشتر در راستای افزایش آگاهی پیش از ارائه پیشنهاد و ایجاد درک کامل‌تر از خطرات؛
- بازبینی طرح‌های پیشنهادی به‌منظور اجتناب یا به حداقل رساندن اثر طرح‌ها روی اموال فرهنگی؛
- اجتناب از انجام برخی اقدامات به‌واسطه ارزیابی مجدد از نیازهای واقعی یا پیشبرد کار به روش جایگزین؛
- انتخاب مکان متفاوت، مصالح جایگزین یا فنون اجرایی دیگر.
راهبردهای کاهش خطرات و ارزیابی از تأثیر اقدامات میراثی را به شکل زیر می‌توان خلاصه نمود:
| جدول 14 – 1 – ارزیابی از تأثیر اقدامات میراثی | |||||
| راهبردهای کاهش خطرات | سیاست | تأثیر/خطرات | اعتبار و اهمیت | تأثیرپذیری کالبد | کارهای پیشنهادی |
| برای کاهش آسیب‌های وارده به اثر، به‌جز تحقیقات بیشتر چه‌کار باید کرد؟ | کدام‌یک از سیاست‌های طرح حفاظت، با عناصر و اقدامات مرتبط است؟ | تأثیر اقدامات بر اعتبار و اهمیت اثر چیست؟ | طرح حفاظتی، اعتبار و اهمیت عناصر را چه چیز دانسته است؟ | کدامین جنبه‌های محوطه یا عناصر کالبدی تحت تأثیر این کارها قرار گرفته‌اند | چه‌کاری پیشنهاد شده است؟ |
به‌کارگیری جدول ارزیابی از تأثیر اقدامات میراثی (جدول 14 – 1) به فرایند تصمیم‌گیری سروشکل رسمی بخشیده و میان تغییرات یا طرح‌های مربوط به استفاده از مکان، تعادل ایجاد می‌کند. بسته به شرایط پروژه و نیازهای آن، می‌توان قالب این جدول را تغییر داده و هرگاه نیاز باشد، ستونی را برای تحلیل‌ها، تحقیقات و اطلاعات بیشتر به جدول اضافه کرد.
اهمیت چنین ستونی بیشتر در مواردی که به‌جای طرح کامل حفاظتی، طرح‌های پیشنهادی با بیانیه حفاظتی سنجیده خواهند شد، بیشتر به چشم می‌آید؛ چراکه کمبود سیاست‌های مربوطه و دانش لازم برای راهبردهای کاهش خطرات، زمانی به چشم خواهد آمد که برای تهیه دستورالعمل‌های موردنیاز، به تدوین طرح جامع حفاظت نیاز داشته باشیم.
14 – 10 – جمع‌بندی
طرح‌های حفاظتی مستندات قدرتمندی هستند که مشاوره لازم برای مدیریت یک مجموعه پیچیده را ارائه کرده و مبنایی برای سایر مستندات تفصیلی چون طرح‌های مدیریتی و تعمیر و نگهداری اثر محسوب می‌شوند. از این طرح‌ها برای تهیه طرح‌های پیشنهادی آگاهانه و ارزیابی تأثیر طرح‌های بازسازی و الحاق یا تعمیرات استفاده می‌شود. همچنین بر اساس طرح‌های حفاظتی، مقامات قانونی و نهادهای مالی مطمئن خواهند شد که طرح‌های بازسازی و الحاق، به نقصان یا زوال اعتبار و اهمیت مکان تاریخی منجر نمی‌شوند.
طرح‌های مرمت که به‌طور جامع تمامی جنبه‌های مرتبط با محوطه میراثی را در نظر گرفته و مشاوره لازم از گروه‌های مختلف را دریافت کرده باشد، ابزار ارزشمندی برای مواجهه با تقابل و تضاد ارزش‌های ذینفعان مختلف در مکان میراثی و فرهنگی خواهد بود.
14 – 11 – فهرست کلی از محتویات یک طرح حفاظتی
فهرست کلی ارائه‌شده برای محتوای طرح، بر مبنای فرایند خلاصه کردن گزارش و نحوه تألیف طرح آماده شده است[1]:
خلاصه
مروری بر نتیجه‌گیری‌های اصلی طرح.
فهرست مطالب
فهرست تصاویر
زمینه طرح
تشریح دلایل طرح، زمان آماده‌سازی، مؤلفان، حوزه کاری و تمامی محدودیت‌های موجود در مطالعه، ارتباط با دیگر مستندات مربوطه (نظیر طرح اقتصادی) و مالکیت طرح (نظیر مشخص ساختن اینکه چه کسی مسئولیت پیاده‌سازی آن را دارد).
ذینفعان
تشریح اینکه چه کسی و به چه علت درگیر این طرح بوده است. توضیح برنامه مشارکت ذینفعان و فرایند برگزاری جلسات مشاوره و دریافت نظرات.
آشنایی با محوطه
توضیحات لازم برای ایجاد درک کامل نسبت به زمان حاضر و گذشته محوطه؛ توصیف سازمان مدیریتی فعلی؛ استفاده از شماره‌گذاری برای سازمان‌دهی اطلاعات پیچیده و انتقال توضیحات تفصیلی به بخش ضمیمه؛ این بخش از پروژه باید کاملاً مصور بوده و نقشه‌های وضع موجود آن، عناصر موجود در محوطه و تجهیزات و تسهیلات وابسته بدان را به‌طور کامل نمایش دهد.
هرگونه انقطاع در اطلاعات را باید مدنظر داشت و لزوم پر کردن این شکاف‌های اطلاعاتی با نقشه‌برداری یا تحقیقات بیشتر در بلندمدت یا کوتاه‌مدت، ارزیابی شود. اطلاعات تفصیلی در فهرست اعلام اضافه می‌شود (ضمیمه را ببینید).
ارزیابی از اعتبار و اهمیت مکان
دلایل مختلف اهمیت مکان و مخاطبان این ارزش‌ها را مشخص کنید. تمامی تعاریف قانونی و آنچه پیرامون اعتبار و اهمیت مکان ارائه می‌دهند را در نظر داشته باشید. گزارشی کلی درباره اعتبار و اهمیت مکان تهیه کرده و تمام ارزش‌های کلیدی را شناسایی کنید. تمامی موارد حائز اهمیت در خصوص مراحل تاریخی تغییرات محوطه را مشخص کنید.
موارد مهم در همه حوزه‌های موضوعی را مشخص کنید: تاریخ، معماری، باستان‌شناسی، تاریخ هنر، کلکسیون‌ها، منابع آرشیوی و کتابخانه‌ها، تاریخچه منظر، بوم‌شناسی، زمین‌شناسی، موسیقی، نیایش‌سرایی[2]، اجتماع؛ ارزش‌هایی که مردم برای محوطه قائل‌اند (بهره‌برداران، جوامع محلی، گردشگران، کارکنان). عناصر نامطلوب یا عوامل کاهش اعتبار مکان را شناسایی کنید. عناصری که مستعد تغییر یا توسعه هستند نظیر دسترسی‌های بهتر، کاربری و التذاذ مخاطبان بیشتر را مورد شناسایی قرار دهید.
در بخش ضمیمه، اطلاعات تفصیلی مربوط به اعتبار و اهمیت عناصر را ذکر کنید.
آسیب‌پذیری و مسائل مدیریتی
مسائلی که مکان تاریخی با آن‌ها مواجه است را به‌روشنی مشخص کرده و به‌صورت جداگانه، آسیب‌پذیری اعتبار و اهمیت مکان در قبال این مسائل را تشریح کنید. به همین ترتیب، می‌توان فرصت‌های ارتقا کیفی این اعتبار و اهمیت را مشخص ساخت. شرایط موجود املاک و مسائل منتج از آن را مشخص سازید. اثرات تعمیرات یا اقدامات حفاظتی پیشین را مدنظر قرار دهید: چه درسی باید از گذشته بگیریم؟ مناسب بودن کاربری فعلی یا عدم مناسب بودن آن را ارزیابی کنید.
مسائل مشخصی چون دسترسی کم‌توانان جسمی را مدنظر قرار دهید. محدودیت‌های فیزیکی و سایر محدودیت‌های مؤثر بر محوطه نظیر فقدان منابع، نظارت‌های قانونی و سیاست‌های مدیریتی را مدنظر قرار دهید. مؤلفه‌های بیرونی (توسعه‌های هم‌جوار، رفت‌وآمد، آلودگی) مؤثر بر محوطه را شناسایی کرده و تأثیر آن‌ها را در نظر داشته باشید. هرگونه شکاف یا نقصان در دانش یا مهارت‌های مدیریتی محوطه را موردتوجه قرار دهید.
اهداف سیاست‌گذاری و اقدامات
نحوه حفاظت و پایدارسازی محوطه را روشن سازید. زمینه سیاست‌گذاری برای محوطه را مشخص کنید (توجه به قوانین و سیاست‌های مصوب و هرگونه شرایط و الزامات دیگر). نگاه کلی به محوطه و فلسفه حفاظت را ازنظر دور نسازید. سیاست‌های کلی شامل مدیریت روزانه کل مجموعه، تعمیر و نگهداری کالبد تاریخی، جانمایی و طراحی توسعه‌های جدید، تغییر کاربری بناها و فضاهای تاریخی، امنیت فیزیکی محوطه، دسترسی بازدیدکنندگان و وسایل نقلیه، معرفی و تشریح مجموعه، امکانات و تسهیل دسترسی برای کم‌توانان جسمی، می‌شود.
سیاست‌گذاری‌ها باید تمامی جنبه‌های میراثی محوطه اعم از میراث باستان‌شناسی، حیات‌وحش، ساختمان‌ها، کلکسیون‌ها، منظر، مستندات بایگانی‌شده و فن‌آوری‌ها را پوشش دهد. به‌رغم تمرکز این سیاست‌گذاری‌ها بر یک محوطه خاص، تبعیت آن‌ها از سیاست‌های میراثی یا زیست‌محیطی در مقیاس ملی و محلی و همچنین اقدامات سازمان‌یافته نباید مغفول واقع شود.
ضمایم
ضمیمه مکانی
همه عناصر اصلی، ویژگی‌ها، ساختمان‌ها، زیستگاه‌ها و مناطق خاطره‌انگیز موجود در محوطه را در ضمیمه‌ای جداگانه، فهرست کنید. این کار باعث اطمینان از سهولت بازیابی اطلاعات دقیق می‌شود.
عکاسی لازم از همه عناصر صورت گرفته و نقشه جانمایی آن را نیز در کار تصاویر قرار دهید. برای معرفی و شناسایی عناصر از ادبیات متداول استفاده کنید؛ این عناصر می‌توانند اتاق‌های یک ساختمان (و محتویات آن‌ها)، عناصر منظری، بخش‌های محوطه یا ساختارهای مستقل باشند. مطمئن شوید که مستندات تهیه‌شده کل محوطه را تحت پوشش قرار می‌دهند.
اطلاعات پشتیبان
چند نسخه پشتیبان یا چکیده اطلاعات ضروری برای شناخت محوطه نظیر ارزیابی‌های پیشین (ارزیابی شرایط، بررسی‌های زمین‌شناسی، برداشت‌های متریک)، تصاویر تاریخی و گزارش‌ها و تحقیقات قبلی در مورد محوطه را تهیه کنید. مطالب قابل‌دسترسی در جاهای دیگر را صرفاً در بخش کتابشناسی فهرست کنید. نیازی به درج اطلاعات تمامی منابع در گزارش اصلی طرح وجود ندارد.
داده‌های مدیریتی
این داده‌ها شامل مستندات مربوط به انتخاب اثر به‌عنوان مجموعه ارزشمند، مجوزهای طراحی، خلاصه‌ای از راهبردها و سیاست‌های مقامات برنامه‌ریزی محلی و هرگونه طرح و مجوزی که محوطه در معرض آن خواهد بود (شامل سیاست‌گذاری‌های کلان در خصوص منظر، فضای عمومی، احیا و میراث فرهنگی) می‌شود.
الگوی فعلی کاربری محوطه و ارتباط آن با سایر محوطه‌های تفریحی یا میراثی هم‌جوار را شناسایی کنید. اطلاعات لازم در خصوص تعداد بازدیدکنندگان و کاربری فعلی محوطه برای استخدام، رویدادها، شرایط تفریح و آموزش را تهیه کنید.
کتابشناسی
فهرستی از منابع مرتبط با محوطه و مدیریت آن شامل بررسی‌های قبلی، گزارش‌های منتشرشده و نشده، نقشه‌ها و منابع اطلاعاتی تهیه کنید. هرگاه که نیاز بود، از ارجاع درون‌متنی به فهرست منابع و کتابشناسی، در گزارش استفاده شود.
منابع تکمیلی
- Australia ICOMOS Inc., The Australia ICOMOS charter for the conservation of places of cultural significance (Burra Charter) (1979–99).
- Cathedrals Fabric Commission for England and Association of English Cathedrals, Advi- sory Note 4, Conservation Plans for Cathedrals (London, 2002).
- Clark, Kate (ed), Conservation Plans in Action: Proceedings of the Oxford Conference, (English Heritage, London, 1999).
- Clark, Kate, Informed Conservation: Understanding historic buildings and their land- scapes for conservation (English Heritage, London, 2001).
- Heritage Lottery Fund, Conservation Management Plans for Historic Places (Heritage Lottery Fund, London, 2002).
- Historic Scotland, Heritage Guide 1, Conservation Plans: A guide to the preparation of conservation plans (Edinburgh, 2000).
- Semple Kerr, James, The Conservation Plan: A guide to the preparation of conservation plans for places of European Cultural Significance, 5th edition (National Trust of Australia (NSW), Sydney, 2001).
14 – 12 – پیوست: عمارت مسکونی در نورث هینسکی
بیانیه حفاظت: شرح خدمات مشاور، ماه می سال 2002 میلادی
فهرست مطالب
1 – خلاصه
2 – زمینه پژوهش
3 – شناخت محوطه
4 – اهمیت و اعتبار اثر
5 – طرح مسائل (آسیب‌پذیری)
6 – سیاست‌های حفاظت
7 – پیاده‌سازی و بازبینی
8 – ضمایم
8 – 1 – فهرست مشاوران
8 – 2 – منابع
8 – 3 – سایت پلان
8 – 4 – پلان همکف
8 – 5 – عکس‌ها (فوریه 2002)
1 – خلاصه
عمارت مسکونی[3] نورث هینسکی[4] واقع در حومه شهر جدید آکسفورد، ازجمله قطعات مهم و دست‌نخورده میراث صنعتی قرن هفدهم میلادی محسوب می‌شود. حصول اطمینان از بقای کالبدی اثر مستلزم تعمیر و نگهداری منظم از کالبد و سیستم آب‌رسانی اثر است. تغییرات اقدامات کشاورزی در زمین‌های مجاور و کاربری زمین در این محدوده بدون توجه به بستر قرارگیری این اثر، قابل‌پذیرش نیست.
2 – زمینه پژوهش
پیش‌نویس حاضر از بیانیه حفاظت، به دنبال ارائه گزارشی موقت در خصوص بازبینی ویژگی‌ها و اهمیت عمارت مسکونی نورث هینسکی بوده و پیش‌نویسی از سیاست‌گذاری‌های مدیریتی برای صیانت از جنبه‌های آسیب‌پذیر این محوطه ارائه کرده است. پیش‌بینی کنونی ما بر تکمیل، بازبینی و توسعه این گزارش در طول زمان توسط ذینفعانی است که در بخش 7 این گزارش، بدان‌ها اشاره شده است.
گزارش حاضر توسط جیم گاردنر[5]، یکی از معماران مورد تأیید میراث انگلستان و متخصص بناهای تاریخی در مناطق جنوب غربی کشور، به‌عنوان بخشی از طرح میراث انگلستان برای کل کشور تهیه شده است. از مستندات موجود در میراث انگلستان برای تهیه این سند استفاده شده است و در تاریخ 20 فوریه سال 2002 میلادی، با همکاری شرکت دکتر کاکشوت[6] که متولی این محوطه است، یک بازدید میدانی صورت پذیرفت.
3 – شناخت محوطه
این ساختمان در مجاورت جاده فرعی (A34) به فاصله چهارکیلومتری غرب آکسفورد واقع شده است. مختصات آن بر اساس سازمان نقشه‌برداری بریتانیا، (SP49520505) ذکر شده است.
بنای مذکور در دامنه تپه‌ای با اراضی کشاورزی درجه 3 (کیفیت پایین) واقع است و املاک مسکونی این محدوده متعلق به قرن بیستم بوده و جهت‌گیری آن به‌سوی جنوب غربی است، درحالی‌که بناهای مسکونی اولیه روستا به سمت نورث هینسکی شکل گرفته بودند. زمین‌های زراعی پیرامون بنا دارای کاربری‌های سبک نظیر اراضی چرای اسب هستند.
ساختار بنا با سنگ آهکی بادبر در یک طبقه احداث شده و طول و عرض آن تقریباً 5.9 متر است و پلانی مربعی دارد. ارتفاع دیوارها تا انتهای شیروانی حدود 4 متر است. ضخامت جرزها در حدود 60 سانتی‌متر بوده و مساحت تقریبی فضای داخلی در حدود 4.7 مترمربع است. دیوارهای جنبی با استفاده از دو پشت‌بند که با شیروانی مسقف شده‌اند، به سه قسمت تقسیم شده است.
سقف با استفاده از سنگ‌های لوح ابزار خورده پوشش داده شده است. نمای پیشین سقف شیروانی دوطرفه با یک نشان برجسته منقوش شده و بالای در ورودی که کتیبه نیم‌گرد دارد، یک نورگیر دو دهانه‌ای وجود دارد. در ورودی از چوب نرم رنگ شده بوده و از آهن نرم برای آهن‌کاری آن استفاده شده است. نمای پشتی ساختمان، به‌جز در ورودی سایر جزئیات نمای پیشین را دارد. در فضای داخلی ساختمان یک مخزن بتنی آب وجود دارد که کماکان کارکرد خود را حفظ کرده است.
روی دیوارهای ساختمان رد دیوارنگاری‌های زیادی به چشم می‌خورد که از اواسط قرن هفدهم تا به امروز تاریخ خورده‌اند؛ البته بخش عمده آ به قرون هجدهم و نوزدهم باز می‌گردد. مسیر اصلی آب در زمین مجاور، امروزه به شکل جوی آب وجود دارد.
چشمه منطقه هینسکی موسوم به “ریو مورس وِل[7]” تا پیش از سال 1285 میلادی، توسط اعضای فرقه دومینیکن مورداستفاده بود (Crossley, 1979). در اواخر قرن دوازدهم و اوایل قرن سیزدهم، خاندان باتلی[8] به راهب بزرگ صومعه اوزنی[9] مجوز احداث یک مخزن آب به ابعاد 5.5×4 متر روی چشمه را اعطا کردند تا آب موردنیاز صومعه تأمین شود (Page and Ditchfield, 1924).
ساختمان مخزن کنونی نورث هینسکی بین سال‌های 1616 و 1617 میلادی (Pevsner, 1966) توسط یکی از وکلای ثروتمند شهر لندن به نام اتو نیکلسون[10] به‌عنوان بخشی از سیستم آب‌رسانی کارفاکس[11] ساخته شد. این سیستم آب‌رسانی بین سال‌های 1615 الی 1617 میلادی (Crossley, 1979) برای تأمین آب دانشگاه و شهر آکسفورد راه‌اندازی شد. آب چشمه‌های مختلف پیش از انتقال به آکسفورد توسط لوله‌های سربی که با چوب نارون روکش شده بودند، در مخزن 9100 لیتری واقع در ساختمان جمع می‌شد.
سیستم آب‌رسانی کارفاکس دارای دو مخزن بود که بالایی به دانشگاه اختصاص داشت و مخزن پایینی، آب شهر را تأمین می‌کرد. به‌واسطه تعریض جاده در سال 1787 میلادی، سیستم آب‌رسانی کارفاکس با یک ساختمان منبع آب جدید جایگزین شده و عمارت پیشین که دارای تزئینات دقیق و مفصلی بود، در سال 1876 از آکسفورد مرکزی به نونهم پارک[12] منتقل شد. در سال 1867، شورای شهر اقدام به خریداری سیستم آب‌رسانی کرد چراکه در آن تاریخ آب کمی برای دانشگاه و شهر تأمین می‌شد (Crossley, 1979).
ساختمان منبع آب به‌تدریج ویران شد تا اینکه در تاریخ دوم جولای سال 1973 میلادی، در فهرست آثار تحت الحمایت وزارت امور خارجه قرار گرفت. این امر منجر به مرمت این ساختمان شد که طی آن، سقف بنا مجدداً اجرا شده و مخزن بتنی آن تعمیر شد.
محل توقف خودرو به یک عرصه کوچک از معبر عمومی مجاور ساختمان‌های مسکونی نزدیک به اثر محدود می‌شود. دسترسی عمومی تنها از یک مسیر تردد واقع در مزارع میسر بوده و بازدید ساختمان فقط از بیرون میسر است. یک مسیر عمومی از قلعه آکسفورد به سمت اراضی مجاور این ساختمان ایجاد شد که امروزه دیگر قابل‌استفاده نیست.
وضعیت اثر طی دوره‌های منظم توسط کارشناسان فنی میراث انگلستان بررسی شده و مخزن آب و لوله‌کشی‌ها هر شش ماه یک‌بار بررسی شده و پاک‌سازی لازم توسط یک پیمانکار صورت می‌گیرد. هر شش ماه یک‌بار، متولی اثر آقای دکتر کاکشات گزارشی در خصوص وضعیت اثر و محوطه پیرامونی آن ارائه می‌کند.
4 – اهمیت و اعتبار اثر
ارزیابی‌های صورت گرفته، این اثر را واجد اهمیت ملی شناسایی کرده و با شماره 28132 در فهرست آثار باستانی به ثبت رسانیده‌اند. حریم بلافصل اثر در حدود 2 متر از اطراف ساختمان مشخص شده است. این اثر در زمره بناهای درجه 2 ویژه با کد 249742 ثبت شده است که در گزارش مذکور، ذیل عنوان “چاه خانه‌ها[13]” دسته‌بندی شده است.
این اثر تنها نمونه به‌جای مانده از سیستم آب‌رسانی شهر آکسفورد در قرن هفدهم است که در محل اولیه خود حفظ شده است و به‌عنوان شاهدی از یکی از مراحل مهم توسعه شهر و زیرساخت‌های آن مطرح است. سایر آثار مربوط به این سیستم آب‌رسانی یا از محل خود جابه‌جا شده یا حذف شده یا اینکه مجدداً ساخته شده‌اند.
کل این نظام آب‌رسانی اعم از بخش جابه‌جا شده سیستم کارفاکس، یک نمونه نادر و اولیه از تأمین آب پاک شهری توسط بخش خصوصی را به تصویر می‌کشد.
به‌استثنای سقف و مخزن بتنی که مرمت شده‌اند، سایر اجزای ساختمان از بنای سال 1617 میلادی به شکل اولیه خود به‌جای مانده و شواهد خوبی به لحاظ ساختار و کاربری برای باستان شناسان در خود دارد.
آرم خانوادگی حجاری‌شده بالای در ورودی وضعیت خوبی داشته و قابل قرائت است و به‌نوعی معرف سازنده بنا بوده و بخشی از تاریخ آکسفورد در قرن هفدهم را نشان می‌دهد. یادگاری‌های کنده‌شده روی دیوارهای داخلی و خارجی که 350 سال تداوم داشته‌اند، روندی تاریخی از بازدید محل را روایت کرده و نخستین نمونه آن متعلق به سال 1634 میلادی است.
موقعیت قرارگیری ساختمان در محدوده نیمه روستایی و جذاب واقع در کمربند سبز پیرامون شهر آکسفورد است. تنها چشم‌انداز جذاب نسبت به بنا از موقعیت جاده (A34) یا کمربندی آکسفورد بوده و از روی مناره‌های مخروطی و رؤیایی شهر آکسفورد نیز چشم‌اندازهای مطلوبی نسبت به محوطه وجود دارد. در اواخر قرن هجدهم، چشم‌انداز شهر و دانشگاه با نقاشی‌های جوزف مالورد ویلیام ترنر[14] (1775-1851) جاودانه شد.
دکتر کاکشات در گزارشی اشاره داشته است که ساختمان مخزن در یکی از نقاشی‌های ترنر دیده می‌شود (احتمالاً دید به آکسفورد از جنوب غربی). این اثر برای مردم محلی از ارزش بالایی برخوردار بوده و گروه‌های علاقه‌مند به تاریخ، به‌طور مداوم از آن بازدید می‌کنند. امکان بازدید از فضای داخلی در تعطیلات آخر هفته و روز بازدید عمومی از میراث فرهنگی میسر است.
زمین کنده‌شده برای مسیر آب که در امتداد محل تاریخی عبور آب بوده است، به زیستگاهی برای حیات‌وحش در بستر اراضی زراعی بدل شده است. همچنین این احتمال می‌رود که در این مسیر، شواهد باستان‌شناسی از لوله‌کشی تاریخی به دست آید.
5 – طرح مسائل (آسیب‌پذیری)
ساختمان مخزن که با ساختاری قدرتمند احداث شده است، فی‌نفسه پایدار است. بااین‌حال، در صورت عدم تعمیر و نگهداری ساختار و مخزن، فرسایش کالبدی در طول زمان امری طبیعی خواهد بود. وجود مقادیر زیاد آب در مخزن باعث می‌شود که این سازه به‌واسطه رطوبت و به‌خودی‌خود، در معرض آسیب‌های بیشتری در قیاس با سازه‌های دیگر باشد.
با توجه به نزدیکی محدوده شهری به اثر، خطر تخریب گری آثار هنری یا وندالیسم همواره بنا را تهدید می‌کند. وجود یادگاری‌های طولانی‌مدت روی دیواره شاهدی از همین امر هستند. بااین‌حال به‌واسطه دور بودن از جاده، شواهد ناچیزی از دیوارنگاری قرن بیستمی روی دیواره‌ها به چشم می‌خورد و احتمالاً بلااستفاده ماندن جاده آکسفورد که به ساختمان منتهی می‌شد نیز، در مصون ماندن اثر طی سال‌های اخیر بی‌تأثیر نبوده است.
بستر قرارگیری بنا و ساختار قابل‌درک سیستم آب‌رسانی به همراه اکولوژی شکل گرفته در کانال‌های آب در برابر تغییرات زمین‌های کشاورزی نظیر ادغام اراضی یا افزایش بهره‌وری کشاورزی به‌شدت آسیب‌پذیر خواهد بود. بیمارهای مربوط به پا و دهان، می‌تواند به دو شکل برای اثر آسیب‌هایی به همراه داشته باشد که نخست با محدودسازی دسترسی به آن بوده و دوم در اثر پاک‌سازی‌های ادواری رخ می‌دهد.
دسترسی عمومی به محل مستلزم عبور از اراضی بخش خصوصی است. مالک فعلی اراضی آقای کاریزبروک[15] خواهان تخریب یکی از ساختمان‌های مجاور ورودی بنا و احداث چهار ساختمان جدید است و در این طرح، نحوه دسترسی به این اثر مبهم باقی مانده و نامعلوم خواهد بود.
این احتمال وجود دارد که ساخت‌وساز و راه‌سازی جدید روی بستر قرارگیری بنا و چشم‌اندازهای موجود نسبت به آن و به همین ترتیب منظر روستایی منطقه تأثیر نامطلوبی داشته باشد. چنین پدیده‌ای پیش‌تر با احداث جاده (A34) که ساختمان را از آکسفورد جدا ساخته بود، رخ داده است.
مسائل مربوط به ایمنی و سلامت در ارتباط با محوطه و بنا به‌اندازه کافی مطرح نیستند و چنانچه دسترسی به فضای داخلی بنا طبق یک قاعده منظم و برنامه‌ریزی‌شده مجاز شود، حفاظت از لبه‌های مخزن ضروری خواهد بود. تسهیل دسترسی برای کم‌توانان جسمی بر اساس مصوبات میراث فرهنگی و قانون کم‌توانان (مصوب 1995 میلادی)، می‌تواند خطراتی را برای بستر قرارگیری اثر و ایجاد تغییراتی در آن به همراه داشته باشد.
6 – سیاست‌های حفاظت
تداوم تعمیر و نگهداری از ساختار، مخزن و لوله‌ها، مسیرهای انحرافی و دسترسی مستلزم تداوم تأمین اعتبار مالی است و علاوه بر موارد فوق، برنامه مداوم نگهداری از مجموعه و یک سیستم بازرسی شش‌ماهه موردنیاز خواهد بود.
در تعمیرات سازه‌ای، استفاده از مصالح یکسان و شیوه اندودکاری سنتی با ملات آهکی باید رعایت شود. تعمیرات باید در حداقل مقدار ممکن و منطبق با بالاترین استانداردهای مدنظر موسسه میراث انگلستان صورت گیرد. تمامی تعمیرات باید مستندنگاری شده و گردآوری اطلاعات باید بر اساس استانداردهای مستندنگاری آثار ملی[16] صورت پذیرد.
متولی بنا و افراد دیگر مرتبط با اثر باید مقابله با تخریب گری آثار هنری را به‌عنوان بخشی از بازرسی‌های دوره‌ای خود مدنظر قرار دهند. روی مصالح سنگ باید از پوشش‌های محافظ در برابر دیوارنگاری استفاده شده و کلیه اقدامات پاک‌سازی توسط کارشناس خبره این تخصص صورت پذیرد.
پیش از هر اقدام یا تغییرات مربوط به زراعت که مسیر اولیه عبور تأسیسات آبی را تحت تأثیر قرار می‌دهد، یک ارزیابی باستان‌شناسانه و بوم شناسانه از محدوده کانال‌های آب ضرورت خواهد داشت.
موسسه میراث انگلستان موظف است که سلسله جلساتی را برای مذاکره با مالکان اراضی مجاور، مستأجران، مقامات محلی و مسئولان برنامه‌ریزی محلی ترتیب دهد تا همکاری‌های لازم برای اطلاع‌رسانی به متولیان میراث فرهنگی پیش از هرگونه تغییر در کالبد، ساختار مدیریت اراضی و ساخت‌وسازهای پیشنهادی صورت پذیرد. هرگونه ساخت‌وساز پیشنهادی یا تغییر مدیریت اراضی پیش از اجرا، مستلزم ارزیابی از سوی متخصصان میراث فرهنگی برای آگاهی از اثرات نامطلوب روی بستر قرارگیری اثر و خود اثر خواهد بود.
دسترسی عمومی به محل باید کماکان محدود باقی مانده و به نمای بیرونی ساختمان مخزن آب متوقف شود. بازدید از فضای داخلی در روزهای مجاز تنها با نظارت متخصصان موسسه میراث انگلستان و متولی بنا میسر خواهد بود.
در ماه ژوئن سال 2001 میلادی، میراث انگلستان طرحی برای تسهیل دسترسی به این مکان تهیه کرد. با توجه به محدود ماندن دسترسی به فضای داخلی، طرح مذکور فقط با تغییراتی در خصوص دروازه‌ها، مسیرها و نظام معرفی اثر همراه بود که کمترین اثر را برای بستر قرارگیری بنا داشته و تقریباً هیچ تأثیری روی خود ساختمان نداشت. طراحی و اجرای تابلوهای جدید و تغییر دروازه‌ها باید به‌گونه‌ای صورت گیرد که کمترین تأثیر بصری روی ساختار را داشته و آسیب احتمالی در خصوص بقایای مدفون باستان‌شناسی را نیز در پی نداشته باشد.
7 – پیاده‌سازی و بازبینی
سند حاضر گزارش پیش‌نویس بوده و باید توسط مسئولان و نهادهای اصلی و مرتبط با اثر بازبینی شده و مصوبات لازم را دریافت کند. این نهادها شامل سازمان‌های زیر و برخی دیگر مازاد بر آن‌ها می‌شود:
- موسسه میراث انگلستان
- مالکان اراضی مجاور و مستأجران
- بهره‌برداران محوطه و سکنه منطقه نورث هینسکی
- شورای شهر منطقه ویل او وایت هورس[17] (مسئولان برنامه‌ریزی محلی)
- شورای شهر آکسفوردشایر
پس از تصویب گزارش حاضر، بازبینی آن باید پیش از ماه می سال 2007 صورت گیرد. چنانچه طرح‌های توسعه پیشنهادی به‌گونه‌ای باشند که احتمال آسیب‌رسانی برای کالبد ساختمان مخزن و بستر قرارگیری آن را به همراه داشته باشند، آنگاه تهیه یک طرح جامع حفاظت برای این محل ضرورت خواهد داشت.
8 – ضمایم
8 – 1 – فهرست مشاوران
دکتر کاکشات؛ متولی محلی
فرد پاول[18]؛ کارشناس فنی موسسه میراث انگلستان
ری فیلیپس[19]؛ مدیر هماهنگی میراث انگلستان
8 – 2 – منابع
Cole, C. ‘Carfax Conduit’, in Oxoniensia (Oxford Architectural & Historical Society, Oxford, 1964), pp. 142–66.
Crossley, A. (ed.) The Victoria History of the County of Oxfordshire: Volume IV (Oxford University Press, Oxford, 1979), pp. 354–5.
Department of the Environment, List Description (1966). Department of National Heritage, Schedule Entry (1996).
Lord Montagu of Beaulieu, English Heritage (Queen Anne Press, London, 1987), p. 92.
Page, W. and Ditchfield, P.H. (eds) The Victoria History of the County of Berkshire: Volume 4 (St Catherine Press, London, 1924), p. 405.
Pevsner, N., The Buildings of England: Berkshire (Penguin, Harmondsworth, 1966), p. 186.
(در سند اصلی علاوه بر سایت پلان، پلان طبقه همکف و تصاویر لازم به‌عنوان ضمایم 8-3، 8-4 و 8-5 ارائه شده‌اند).
[1]– خلاصه‌ای از فهرست مطالب ارائه‌شده طرح‌های حفاظت مدیریتی برای مکان‌های تاریخی توسط صندوق خیریه قرعه‌کشی میراث فرهنگی در سال 2002 میلادی.
[2]– Liturgy؛ اصطلاحی است که برای مناجات همگانی سنتی کلیساها و دیگر مکان‌ها به کار می‌رود.
[3]– Conduit House؛ ساختمانی در منطقه آکسفورد انگلستان که از نخستین نمونه‌های شاخصی است که دارای آب‌لوله‌کشی بوده است. این بنا در اوایل قرن هفدهم میلادی از سیستم طراحی‌شده آب‌رسانی منطقه نورث هینسکی بهره برده است (مترجم).
[4]– North Hinksey
[5]– Jim Gard’ner
[6]– Dr Cockshoot
[7]– Reve Mores well
[8]– Botley family
[9]– Osney Abbey
[10]– Otho Nicholson
[11]– Carfax Conduit
[12]– Nuneham Park
[13]– Well House
[14]– Joseph Mallord William Turner
[15]– Carisbrook
[16]– National Monuments Record
[17]– Vale of White Horse
[18]– Fred Powell
[19]– Ray Phillips
[1] – The Australia ICOMOS Charter for the Conservation of Places of Cultural Significance
[2] – Burra Charter
[3] – English Heritage and Historic Scotland
[4] – Church of England
[5] – Countryside Commission
[6]– Dendrochronology؛ مطالعه و تحلیل حلقه‌های رشد سالانهٔ درختان و استفاده از آن‌ها برای تعیین تغییرات اقلیمی در دوره‌های گذشته و تحقیقات باستان‌شناختی (مترجم).
[7]– قانون برنامه‌ریزی (بناهای ثبتی و مناطق حفاظت‌شده) مصوب سال 1990 میلادی؛ بخش 1.
[8]– قانون آثار باستانی و محوطه‌های باستان‌شناسی مصوب 1979 میلادی؛ بخش 1.
[9]– قانون برنامه‌ریزی (بناهای ثبتی و مناطق حفاظت‌شده) مصوب سال 1990 میلادی؛ بخش 69.
[10]– Whitby Abbey
[11]– پروژه طرح حفاظت از دماغه صومعه ویتبی توسط کیت کلارک (Kate Clark) در ژوئن 1997 میلادی.
[12]– Ridge and furrow؛ الگوی باستان‌شناسانه رگه‌های شخم‌زنی مربوط به سیستم قرون‌وسطا در اروپا (مترجم).
[13]– Lincoln Cathedral
[14]– برگرفته از طرح جامع حفاظت از کلیسای جامع لینکلن توسط دکتر لئو گیبس (Dr Liv Gibbs) در دسامبر 2001 میلادی.
[15]– Heritage Management Plans
[16]– Countryside Stewardship
