گردآوری و تالیف: محمد غلام‌نژاد
شیراز یکی از شهرهای بزرگ ایران و مرکز استان فارس است. جمعیت شیراز در سال ۱۳۹۵ خورشیدی نزدیک به یک میلیون و هشتصد هزار تن بوده است. شیراز در بخش مرکزی استان فارس، در ارتفاع ۱۴۸۶ متری از سطح دریا و در منطقه کوهستانی زاگرس واقع شده و آب و هوای معتدلی دارد. شیراز از دیرباز به واسطه مرکزیت نسبی‌اش در منطقه زاگرس جنوبی و واقع‌شدن در یک منطقه به نسبت حاصل‌خیز، محلی طبیعی برای مبادلات محلی کالا بین کشاورزان، یکجانشینان و عشایر بوده‌است. همچنین این شهر در مسیر راه‌های تجاری داخل ایران به بنادر جنوب مانند بندر بوشهر قرار گرفته‌است.
موقعیت جغرافیایی
شهر شیراز، مرکز استان فارس به طول ۴۰ کیلومتر و عرضی متفاوت بین ۱۵ تا ۳۰ کیلومتر با مساحت ۱۲۶۸ کیلومتر مربع به شکل مستطیل و از لحاظ جغرافیایی در جنوب غربی ایران و در بخش مرکزی فارس قرار دارد. اطراف شیراز را رشته کوه‌های نسبتاً مرتفعی به شکل حصاری استوار، احاطه کرده‌اند که از لحاظ سوق‌الجیشی و حفظ شهر اهمیت ویژه‌ای دارند.این شهر از سمت غرب به کوه دراک، از سمت شمال به کوه‌های بمو، سبزپوشان، چهل‌مقام و باباکوهی (از رشته‌کوه‌های زاگرس) محدود شده‌است. مختصات جغرافیایی شیراز عبارتست از ۲۹ درجه و ۳۶ دقیقه شمالی و ۵۲ درجه و ۳۲ دقیقه و ارتفاع آن از سطح دریا بین ۱۴۸۰ تا ۱۶۷۰ متر در نقاط مختلف شهر متغیر است. رودخانه خشک شیراز رودخانه فصلی است که پس از عبور از شهر شیراز به سمت جنوب شرقی حوضه خود متمایل شده و به دریاچه مهارلو می‌ریزد.
تحلیل تاریخی
احداث و وجه تسمیه شهر
بر اساس شواهد تاریخی کهن ترین اثر نوشتاری که نشان می دهد شیراز درچه زمانی بنا شده است مربوط به الواح گلی تخت جمشید می باشد که واژه “شی رازی ایش” ذکر کرده است و صاحب نظران اظهار داشتند که شیراز در زمان هخامنشیان به عنوان کارگاه ساختمان تخت جمشید بوده است.
در کاوش های منطقه قصرابونصر چند مهره بدست آمد که نام اردشیر و شیراز بر آن نوشته شده بود که نشان می دهد که این بنا به اواخر دوران اشکانی یا اوائل ساسانی تعلق داشته است. با توجه به نقش های ساسانی برم دلک و آثار هخامنشی محرز و مشخص است که شهر شیراز در دوره های پیش از اسلام وجود داشته است. در پی کند و کاوهایی که در یکی از تپه های جنوب شیراز انجام گرفته مقداری سفال های شکسته مربوط به هزاره سوم پیش از تاریخ بدست آمده است که این نشانه مجد و عظمت شیراز در دوره های پیش از تاریخ و اسلام است.
اصطخری در کتاب مسالک و ممالک می نویسد: شیراز اگرچه قصبه پارسی است و دیوان و محل اقامت حکومت ولی شهری ست که مسلمانان بنا کرده اند و نیز ذکریای قزوینی در کتاب آثار البلاد و اخبارالعباد می نویسد: شیراز از شهرهای معروف و مرکز سرزمین فارس است. نام این شهر از شیراز فرزند طهمورث گرفته شده، سلطان کالنجار ابن بویه آن را بازسازی کرد و نیز به برخی روایات شهر شیراز در سال 74 هجری به دست محمد یوسف صورت گرفته که طرح آن دایره شکل بوده است (اصطخری, 1372).
روند شکل‌گیری محلات تاریخی شهر شیراز
بافت قدیم شهر شیراز به مساحت تقریبی 360 هکتار در قلب شهر جای دارد. این محدوده که 2/8 درصد مساحت کل شهر کنونی را شامل می شود، هسته اولیه شکل گیری شهر شیراز در آن جای دارد که طی دوران های مختلف توسعه و تحولات زیادی را پشت سر گذاشته است که حدود آن دروازه ها و حصار دور شهر در دوره زندیه می باشد. مهمترین مراکز مذهبی شهر و قسمت عمده ای از بناها و مجموعه های با ارزش تاریخی در این محدوده و محلات تاریخی شهر واقع شده است.
خشک‌رود واقع در شمال حصار شهر به نام خرم دره به دلیل فقدان مسیر مشخص، در فصل‌های پرباران با ایجاد سیلاب‌های فصلی زمینه آسیب‌رسانی و تخریب شهر را فراهم می‌نمود. در اواخر عصر صفوی بروز سیلاب فصلی موجب تخریب و نابودی بسیاری از باغات و آثار عصر صفوی شد. کریم‌خان زند پس از به قدرت رسیدن، با ساماندهی مسیر خشک‌رود اقدام به ساخت حصاری جدید برای شهر نمود. با توجه به ویرانی‌های اطراف شهر بر اثر سیلاب، حصار احداث شده کوچک‌تر از حصار صفوی بود، همین امر موجب ادغام برخی محلات تاریخی و کاهش تعداد دروازه‌های شهر و محلات تاریخی شد. در اقدامات کالبدی دوره زندیه دروازه‌های دوازده گانه شهر به شش دروازه منحصر و در مقابل هر دروازه میدانی احداث شد. نوزده محله شهر نیز با ادغام برخی از آنان به یازده محله کاهش یافت که محلات تاریخی شهر شیراز را تشکیل می دهند (موید شیرازی & خوب نظر, 1380). در ادامه پس از ذکر نام شش دروازه تاریخی شهر شیراز شرح مختصری از محلات تاریخی شهر ارائه می‌شود.
- دروازه اصفهان در شمال حصار
- دروازه سعدی در شمال شرقی حصار
- دروازه قصابخانه در جنوب شرقی حصار
- دروازه شاه داعی‌الله در جنوب حصار
- دروازه کازرون در جنوب غربی حصار
- دروازه باغشاه در شمال غربی حصار
محله اسحاق بیگ: نام این محله از نام شاه شیخ جمال الدین ابواسحق اینجو پسر محمود شاه اینجو گرفته شده، که مردم شیراز در آن زمان او را امیر اسحق بیگ یا اسحق بیگ می گفتند. این امیر، با لیاقت و قابلیتی که داشت، بر مدعیان حکومت فایق آمد و حکومت فارس را به دست گرفت و تا سال 754 ه.ق شیراز را اداره کرد. مردم شیراز به پاس دادگری و هیمت وی نسبت به آبادی شیراز نام او را بر این محله گذاشتند. این محله در قدیم به محله ی درب شاهزاده و محله ی لب آب و محله ی بالا کفت (بالاکفد) و محله ی بازار مرغ محدود بوده است.
محله درب شاهزاده: نام این محله از نام شاهزاده منصور گرفته شده، و هنوز هم مقبره ی شاه منصور در همین محله است و به نام شاهزاده منصور معروف می باشد. چون از راه این محله به طرف مقبره ی سعدی می رفتند، به این محله «دروازه سعدی» نیز می‌گفتند و هم اکنون درب شاهزاده و دروازه سعدی نیز برای شیرازیان نامی آشنا است. قبل از دوره زندیه این محدوده شامل دو محله شیادان و محله موردستان بود که کریم‌خان زند در طی قدامات شهری این دو محله را در هم ادغام نمود.
محله بالا کفت (بالاکفد): کفد یا کفت یا کت در زبان و لهجه مردم قدیم شیراز به قسمت‌های باغستانی و باغات بزرگ گفته می‌شد و این محله شامل باغ‌های بزرگی نظیر؛ باغ سالاری، باغ خاتون، باغ کلانتری، باغ آستانه بوده است. چون مدفن برادر حضرت رضا (ع) سید علاءالدین حسین در این محله قرار دارد، بنابراین این محله را محله آستانه نیز می‌نامیدند و هنوز هم به این محله «درب آستانه» می‌گویند. پس از کوچک شدن حصار شهر در دوره زندیه، محله باغ نو و این محله در هم ادغام شده و آن را «بالاکفت» نامیدند. این محله در جنوب شیراز واقع شده و در قدیم به محلات درب شاهزاده، اسحق بیگ، لب آب و باروی شهر محدود بوده است.
محله میدان شاه: کریم خان زند در زمان فرمان روایی خود بر شیراز، ساختمان های وسیعی را در قسمت شمال خارج از شیراز احداث کرد که از جمله می توان به میدان بزرگی موسوم به میدان کریم خانی اشاره نمود که به مرور، این میدان تخریب شد و به جای آن ساختمان های امروزی بانک ملی، شهربانی، دبیرستان ابوذر (شاهپور سابق) و بانک سپه احداث گردید. قبل از ساختن این میدان بزرگ، میدانی در مجاورت آن نزدیک به محله باغ شاه ساخته شده بود که از بناهای معروف دوره آل‌مظفر و محلی برای استقرار سپاه، خیمه زدن پادشاه، امرا و سپاهیان آن زمان بوده که پس از مدتی با توسعه شهر در مجاورت این میدان خانه‌های مسکونی ساخته شد، به همین دلیل این محدوده به نام محله میدان شاه نامگذاری شده است. این محدوده به محله سنگ سیاه، درب شاهزاده ، یهودی‌ها، بازار مرغ و درب مسجد محدود بوده است.
محله بازار مرغ: این محله یکی از قدیمی‌ترین محلات تاریخی شهر شیراز می‌باشد. در عصر صفاریان مسجد عتیق شیراز به دستور عمرو لیث صفاری در این محله احداث شده و بازار شهر به نام بازار مرغ فروشان از کنار آن تا دروازه استخر امتداد می‌یافت. مرغ‌فروشان بازاری در حدود یک کیلومتر بود که سقف آن پوشیده و کف آن گود و نور آن بسیار کم و تاریک بوده است. از دیگر عناصر شاخص این محله می‌توان به بقعه شاه چراغ، بقعه سید میر محمد، مسجد قدس، بازار حاجی، اردو بازار، سرای مشیر، بازار مسگرها، بازار قیصریه و مدرسه حکیم اشاره کرد. این محله به محله اسحق بیگ، درب شاهزاده، لب آب، میدان شاه، سردزک و محله درب مسجد محدود بوده است.
محله سرباغ: چنان که از نام و موعیت قرارگیری این محله مشهود است، این محله در مجاورت باغ بزرگ عضدی در غرب محدوده شهر قرار داشته است. باغ عضدی به دستور عضدالدوله دیلمی ساخته شده است که با توسعه شهر در کنار این باغ، خانه‌هایی احداث و محله سرباغ به وجود آمد. با گذشت زمان، این باغ از رونق افتاد و به صورت اراضی محدودتری تقسیم شد که در حال حاضر اثری از آن بر جای نمانده و ساختمان‌ها جایگزین آن شده‌اند. این محله در زمان قدیم به محله سنگ سیاه، درب مسجد، سردزک و محله میدان شاه محدود بوده است.
محله سنگ سیاه: نام این محله از نام دانشمند بزرگ «عمروبن عثمان»، ابوالبشر، معروف به «سیبویه» (متوفی سال 1080 یا 1094 هـ.ق) گرفته شده است. این قبر در یک حجره کوچک و متروک قرار گرفته بود و بر روی آن سنگی سیاه رنگ قرار داشت. در ابتدا این محله، سنگ سیبویه به معنی محل سنگ و دفن سیبویه نام گرفت، ولی به مرور زمان در اثر اشتباه عوام و وجود سنگ سیاه بر روی قبر، به نام «سنگ سیاه» مشهور شد. این محله در طی اقدامات شهری دوره زندیه با محله درب کازرون اقدام و با همان نام سنگ سیاه نامیده شد. این محله به محلات میدان شاه، سرباغ، سردزک و باروی غربی شهر محدود بوده است.
محله درب مسجد: در حال حاضر این محله به نام درب مسجد مشیر معروف است. نام این محله به سبب مسجد زیبا و مستحکمی که در این محل احداث شده نام گرفته است. این بنا از ساختمان های مشیرالملک شیرازی از ثروتمندان بزرگ شهر بوده است. در حال حاضر نیز مسجد مشیر شیراز به دلیل کاشی کاری‌های زیبای آن مورد توجه جهانگردان داخلی و خارجی قرار دارد.
محله لب آب: یکی از کارهای مهم کریم خان زند احداث قنوات و آوردن آب به شیراز بود. همان طور که در مورد محله بالا کفت گفته شد، این محله از باغات متعدد به وجود آمده بود که احتیاج فراوان به آب داشت، به دلیل قرارگیری محله لب آب در مجاورت محله بالا کفت، برای رساندن آب به باغات بالاکفت جوی‌های فراوان پر از آب جاری قنوات از این محله عبور می‌کرد تا به محله بالا کفت برسد.
به دلیل احداث خانه‌ها در کنار این جوی‌های آب و تامین آبیاری محله بالاکفت به وسیله آن، این محدوده به نام محله لب آب نامگذاری شد. قابل ذکر است که محله لب آب خود نیز دارای باغ‌های فراوان بود که متاسفانه به علت کمی آب و ازدیاد جمعیت به مرور این باغ ها خشک و ساختمان‌ها جایگزین آن شدند. لازم به ذکر است در زمان کریم خان با کوچک شدن حصار شهر، محله سراجان ضمیمه محله لب آب شد.
محله سردزک: به دلیل حمله دزدان به مردم، خانه‌ها و حتی کاروان‌ها در این محدوده، نام سردزک را برای این محله برگزیدند. ده هزار زرع زمین از اراضی دشتک در زمان کریم خان زند خریداری و به احداث مدرسه منصوریه، مخصوص تعلیم طلاب علوم دینی اختصاص یافت. در دوره زندیه قسمتی از محله دشتک که منصوریه جزء آن بود ضمیمه محله لب آب و مابقی آن ضمیمه محله سردزک شد. این محله به محلات بازار مرغ ، سنگ سیاه ، سرباغ ، لب آب و حصار جنوبی شهر محدود بوده است.
محله کلیمی‌ها: این محله میان محله میدان شاه و محله بازار مرغ قرار دارد. در گذشته اکثر کلیمی‌ها ساکن در این محدوده به کارهای طلاسازی و طلافروشی اشتغال داشتند. بازار زرگرها نیز که منشعب از بازار مرغ بود از میان محله کلیمی‌ها عبور می‌کرد. در حل حاضر نیز بخشی از بازارچه زرگرها باقی مانده که اکثر ساکنان آن کلیمی‌ها هستند. در این محله مکان‌هایی مانند : حمام، مکتب خانه، بازار، بازارچه، قراول خانه و کنیسه وجود داشته است. مرکز این محله همان مسجد مخصوص کلیمی‌ها بوده است.
در کل محلات شیراز به دو دسته بزرگ «حیدری» و «نعمتی» تقسیم می‌شدند. حیدری به محلاتی گفته می‌شد که افراد آن محلات، خود را پیرو سلطان حیدر از مشایخ عرفان می دانستند. نعمتی به محلاتی اطلاقی می‌شد که ساکنان آن خود را پیرو شاه نعمت الله ولی که او نیز از بزرگ ترین و شاخص ترین عرفای عصر بود، می‌دانستند. درگیری‌ها و مخاصماتی که بین این دو دسته در سال‌های متمادی صورت گرفته هنوز هم مورد بحث است و حتی به صورت ضرب المثل « جنگ حیدری، نعمتی» ورد زبان هاست.
پنج محله اسحاق بیگ، درب شاهزاده، بالا کفت، میدان شاه و بازار مرغ را حیدری خانه و پنج محله سرباغ، سنگ سیاه، درب مسجد، لب آب و سردزک را نعمتی خانه می گفتند. البته محله ارمنی‌ها و یهودی‌ها جزء محلات بی طرف بوده و کاری به درگیری‌ها و مخاصمات نداشتند.
پس از مرگ کریم خان و سقوط خاندان زند، کارهای نابخردانه آقا محمدخان قاجار و ویرانی هائی که وی در شیراز به بار آورد ، اعتبار این شهر را از درجه نخست به درجه دوم تنزل داد. پایتخت ایران از شیراز به تهران منتقل شد و شیراز هرچند در مرکز کشور بود، مرکزیت خود را از دست داد. آقا محمدخان قاجار باروی شیراز را خراب کرد و خندق های اطراف این شهر را با خاک و گل انباشت.
نام یازده محله دوره زندیه دست نخورده ماند و تا امروز نیز کمابیش نام محله‌ها و دروازه‌های تاریخی شهر در یاد ساکنین باقی مانده است. از بررسی فراز و نشیب‌های تاریخ بافت کهن شیراز در می یابیم که مرزبندی‌های بافت کهن شیراز در گذر زمان، دست خوش دگرگونی‌های کالبدی فراوانی شده است. در حال حاضر بافت کهن شیراز از شمال به دروازه اصفهان وخیابان فردوسی، از جنوب به خیابان قاآنی و سیبویه، از شرق به خیابان های کشاورزی و کشتارگاه و از غرب به خیابان های سعدی و توحید (داریوش سابق) محدود است. این بافت سیصد و پنجاه هکتاری، راه دو خیابان سرتاسری و اصلی شهر یعنی کریم خان زند و لطفعلی خان زند قطع می کنند. در بافت کهن برجای مانده، محله های سرباغ، درب شیخ، بازار مرغ، بالا کفت (بالاکفد)، درب شاهزاده، سردزک، سنگ سیاه، لب آب و کلیمی ها را می توان بازشناخت.
